Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

6. O’rin-payt kelishigi -da; -dә; -ta; -tә variantlarga ega. Masalan: tayg’an kәltә tiriltim. (T), Altun yїshda oluruң (T)
Qadimgi matnlarda ba’zan o’rin, chiqish va jo’nalish kelishiklari almashtirib qo’llangan: qag’anda bədizchi kəlürtim (KT), Qїrqїzda yantїmїz (T).
7. Chiqish kelishigi -dїn; -din; -tїn; -tin -dan; -dәn; -tan; -tәn qo’shimchalari bilan hosil qilingan. Qadimgi turkiy tilning oxirgi davrlariga xos yodnomalarda uchraydi. Әldin, әlkә, balїqdїn, balїqqa, ulushdїn, ulushqa.


Otlarning yasalishi. ¹⁴Qadimgi turkiy tilda ot, otlashgan so’z yoki sifatdan ot yasovchi quyidagi qo’shimchalar bor:
1. -chї, -chi qo’shimchasi. Qalin negizga –chї ingichkasiga –chi varianti qo’shiladi. Bu ko’shimcha kasb va biror yumush egasini bildiruvchi ot yasaydi:
bәdiz (naqsh) – bәdizchi
yog’ (aza) – yog’chї (azani boshqaruvchi)
an (ov) – anchї (ovchi)
2. –lїq, -lik, -luq, -lük qo’shimchasi. Lablanmagan unlili qalin negizga –lїq, ingichkasiga –lik varianti qo’shiladi. Lablangan unlili qalin negizga –luq, ingichkasiga –lük varianti qo’shiladi:
ach (och) – achlїq (ochlik)
yәmish (meva) – yәmishlik (mevazor)
kün (kun) – künlük (kunlik)
3. –qan (xan), -kən qo’shimchasi. Bu qo’shimcha laqab, unvon, geografik va astronomik nomlar tarkibida uchraydi. Qalin negizga –qan (xan), ingichkasiga –kən varianti qo’shiladi:
tәңri (tangri) – tәңrikәn (xujojo’y)
yәti (etti) – yәtikәn (Etti qaroqchi)
qadїr (qiyin, qattiq) – Qadїrqan (joy nomi)
4. –qaq, -kək, -g’aq, -gək qo’shimchasi. Bu qo’shimcha otga qo’shilganda mahdudlik, chegaralanganlik va fe’lga qo’shilganda qurol, vosita ma’nosini bildiradi. Jarangsiz undosh bilan tugatgan qalin negizga –qaq, ingichkasiga –kək varianti qo’shiladi.
ər (әr) – әrkək (nar)
toz (chang) – tozg’aq (gul changi)
or- (o’r) – org’aq (o’roq)
qach (qoch) – qachqaq (qochoq, qochqok)
5. –qu, -kü, -g’u, -gü qo’shimchasi. Bu qo’shimchaning ham negizga qo’shilish tartibi bundan oldingi qo’shimchaniki singari bo’lib, mavhumlik ma’nosini bildiradi:
6. –tam, -təm,-dam, -dəm qo’shimchasi. Bu qo’shimchaning ham negizga qo’shilish tartibi bundan oldingi ikki qo’shimchaga o’xshashdir. Otdan ot yoki sifat yasaydi:
әr (әr) – әrdәm (odob, etuklik)
tәngri (tangri) – tәngridәm (ilohiy, osmoniy)
kün (quyosh) –kündәm (quyoshli)
7. –tash, -təsh, -dash, -dəsh qo’shimchasi. Bu qo’shimcha hozirgi o’zbek tilidagi –dosh ning o’zidir. Negizga qo’shilish tartibi bundan oldingi qo’shimchaniki singaridir:
qa (idish) – qadash (tug’ishgan)
8. –sh qo’shimchasi. Bu qo’shimcha undosh bilan tugagan so’zlarga birikkanda, oldiga tor unli qo’shiladi:
bag’ (bog’, boylam) – bag’їsh (bo’g’in)
tәrk (tez) – tәrkish (tezlik)
9. –suq, -sük qo’shimchasi. Birinchi varianti qalin negizga, ikkinchisi ingichka negizga qo’shiladi. Otdan ot yoki sifat yasaydi:
bag’їr (jigar) – bag’їrsuq (ichak)
tan (hayrat) – tansuq (ajoyib)
10. –sush, -süsh qo’shimchasi. Bu qo’shicha – sush, -süsh qo’shimchasi bilan bir manbaga ega. Chunki turkiy tillarda q (k) sh mosligi bor. bu qo’shimchaga bitta misol bor:
suv (suv) – suvsush (ayron; go’ja singari ovqatlarning suvi)
Qadimgi turkiy tilda fe’ldan ot yasovchi tubandagi qo’shimchalar bor:
1. –m, -im, -їm, -üm, -um qo’shimchasi. Bu qo’shimcha undosh bilan tugagan negizlarga qo’shilganda, oldida bir tor unli paydo bo’ladi. Bu unlining sifati negizning qalin-ingichkaligiga va tarkibidagi unlining lablangan-lablanmaganligiga bog’liq. Fe’ldan anglashilgan harakat bilan bog’liq predmetni bildiradi:
al-(ol) – alїm (qarz – qarz berganga nisbatan)
bər (ber) - bәrim (qarz-qarzga nisbatan)
kəd-(kiy) – kәdim (kiyim)
soq-(ur- so’y) – soqum (so’qim)
өl-(o’l) - өlüm (o’lim)
oqta-(o’q ot-) – oqtam (otim)
2. –n, -in, -їn, -ün, -un qo’shimchasi. Negizga qo’shilish tartibi –m niki singari bo’lib, fe’l bildirgan harakat natijasida paydo bo’lgan predmetni anglatadi:
aq-(oq) – aqїn (sel)
tər-(ter-) - tərin (jamoa)
bul-(top-) – bulun (asir)
tüg- (tug) – tügün (tugun)
kishә- (tushovla) - kishən (tushov, kishan)
3. –ma, -mə qo’shimchasi. Qalin negizga –ma, ingichka -mə varianti qo’shiladi. Fe’l anglatgan harakat natijasida paydo bo’lgan va shu harakatni bajaradigan predmetni ifodalaydi:
yəl (el-) - yəlmə (tez otliq otryad)
tiz (tiz-) - tizmə (bog’ich)
kəs (kes) - kəsmə (kokil)
tut (tut, saqla-) – tutma (sandiq)
4. –g’, -g, їg’, -ig, -ug’, -üg, -їq, -ik, -uq, -ük qo’shimchasi. Bu qo’shimchaning ham negizga qo’shilish tartibi –m, -n qo’shimchalarniki singari bo’lib, fe’l bildirgan harakatni bajaruvchi va shu harakat bilan bog’liq predmetni anglatadi:
qap- (yop-) - qapїg’ (darvoza)
bil- (bil-) – bilig (ilm)
tut- (tut-) – tutug’ (garov)
kөr- (ko’r-) - kөrüg (josus, razvedkachi)
bit (yoz) – bitik (xat)
5. –q, -k qo’shimchasi. Bu qo’shimchaning oldida paydo bo’ladigan unlida uyg’unlik yo’q. Fe’l anglatgan harakat natijasida paydo bo’lgan predmetni ifodalaydi:
yaz- (yomonlik qil) – yazuq (gunoh)
tilə- (tila) - tilək (tilak, orzu)
qїl- (qil-) – qїlїq (xulq)
6. –ch qo’shimchasi. Bu qo’shimcha mavhum ot yasaydi:
өkün (o’kin-) - өkünch (pushaymonlik)
saqїn- (o’ylamoq, eslamoq) – saqїnch (o’ylash, eslash)
7. –chu, -chü qo’shimchasi. Qalin negizga –chu, ingichkasiga –chü varianti qo’shiladi.
abїn- (ovin-) – abїnchu (ovinchoq)
ərin (әrin-) - ərinchü (ayb)
8. –t qo’shimchasi. Fe’ldan anglashilgan harakatni predmetlashtiradi:
өl- (o’l-) - өlüt (qatl)
adїr- (ayir-) – adїrt (farq)
9.-ї, -i, -u, -ü qo’shimchasi. Bu qo’shimcha variantlarining qo’shilishi negizning qalin-ingichkaligiga va tarkibidagi unlining lablangan-lablanmaganligiga bog’liq. Harakat natijasini anglatadi:
өtün- (o’tin-) - өtnü (qarz)
yaz- (yoz-) – yazї (cho’l, dala)
10. –a, -ə qo’shimchasi. Qalin negizga –a, ingichkasiga -ə varianti qo’shiladi. Fe’ldan anglashilgan harakat natijasida vujudga kelgan predmetni bildiradi:
uv- (maydala-) – uva (umoch)
11. –g’a, -ga qo’shimchasi. Negizga qo’shilish tartibi yuqoridagi qo’shimchaniki singaridir. Fe’l bildirgan harakatga ega shaxsni anglatadi:
bil- (bil-) - bilgə (olim)
өg- (angla-) - өgə (ongli, farosatli kishi)
12. –qїch, -g’їch, -kich, -gich, -quch, -küch, -g’uch, -güch qo’shimchasi. Qaysi variantining ishlatilishi negizning qalin-ingichkaligi, oxirgi tovushning jarangli-jarangsizligi va oxirgi unlining lablangan-lablanmaganligiga bog’liq. Bu qo’shimcha qurol nomi yasaydi:
ach- (och-) – achqїch (ochqich, kalid)
yul- (yul-) – yulg’uch (ombir)
13. –qu, -g’u, -ku, -gü qo’shimchasi. Qaysi variantining ishlatilishi negizning qalin-ingichkaligi, jarangli-jarangsizligiga bog’liq. Bu ham qurol nomi yasaydi:
bїch-(kes-)- bїchg’u (kesadigan asbob)
qana-(qon chiq-) – qanag’u (qon oladigan asbob)
14. –qїn, g’їn, -kin, -gin, -qun, -g’un, -kun, -gun qo’shimchasi. Qaysi variantining qo’shilishi negizning qalinligi va ohiridagi bo’g’indagi unlining lablangan-lablanmaganligiga bog’liq jaranglilik-jarangsizlilik uyg’unligi buzilishi mumkin. Fe’ldan anglashilgan harakatni bajaruvchi yoki shu harakatga mahkum shaxs ma’nosini bildiradi.
qach-(qoch-) – qachg’їn (qochqin)
bar-(bor-) – barqїn (yo’lovchi)
tut-(tut) - tutqun (asir)
tәr-(ter) – tәrgin (jamoa)
15. –g’uq, -gük, -quq, -kük qo’shimchasi qaysi variantning qo’llanishi negizning qalin-ingichkaligiga bog’liq. Harakat natijasida vujudga kelgan predmetni anglatadi.
qas- (qazi-) – qazg’uq (qoziq)
tapuz- (toptir-) – tapuzg’uq (topishmoq)
16. –yaq, -yək qo’shimchasi. Qalin negizga –yaq, ingichkasiga –yək varianti qo’shiladi. Ma’nosi bundan oldingi qo’shimchaga yaqin:
tut- (tut-) – tutyaq (tutunish)
yөrgә (o’ra-) - yөrgәyәk (gajak)
Bulardan tashqari –maq, -ndi, -(a) -g’an va boshqa qo’shimchalar bilan yasalgan fe’l formalari otlashishi mumkin.
Otlarda modal formalar. Qadimgi turkiy tilda –ak, әk, -qї, -ki, -chїq, -chik va –ch kabi kichraytuv va erkalash affikslari uchraydi:
yol (yo’l) – yo’laq (so’qmoq)
og’lan (yigit) – og’lanchiq (yigitcha)
ata (ota) – ataqї (otajon)
ata (ota) – atach (otagina)


Sifat
Qadimgi turkiy tilda sifatlar ham mustaqil so’z turkumlaridan biridir. Sifatlar ma’nosi va tuzilishiga ko’ra asliy va nisbiy sifatlarga bo’linadi.¹⁵