Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Fe’lning bo’lishli va bo’lishsizlik shakli. Qadimgi turkiy tilda fe’llar bo’lishli va bo’lishsiz formada bo’ladi.
Bo’lishli formada hech qanday qo’shimcha qo’shilmaydi: өlurti, sülədi/Kt/. Bo’lishsiz formasi esa fe’llarga –ma, -mə affiksini qo’shish yoki ərmas yoki yoq so’zlari yordamida ifodalanadi:
Qїlїnmaduq ərinch /Kt/, qatun yoq bolmїsh ərti /To’n/.


Tuslanish. Qadimgi turkiy tilda ham fe’llar shaxs-sonda tuslanadi. Ammo shaxs–son formalari hozirgidan farq qiladi.

1. 
   To’liq tuslovchilar:
   

Birlik	Ko’plik
I shaxs – mәn, bən	I shaxs - biz, bizlәr
II shaxs – sәn	II shaxs– siz
III shaxs –	III shaxs –

Shaxs-son affikslarining mazkur formalari -mїsh,- mish, -b ( -ub,-üb, -ib, -їb), - a, -ə,- r(-ar, -әr,- ur,- ür), -tachi, -təchi, -dachї, dachi kabi zamon formalarini olgan fe’llarga qo’shiladi: baramїshman, turabїz, turarsiz, qaltachї biz /To’n/, qamїltachї ol, yaylayur turermen /Kb/ kabi.

2. 
   Qisqargan formalari quyidagicha:
   

Birlik	Ko’plik
I shaxs – m	I shaxs - mїz, - miz, -muz, muz, -maz, -məz
II shaxs – ң	II shaxs– ңїz/lar/, ңiz/lər
III shaxs –	III shaxs –

Shaxs-son affiksining qisqargan formalari –dї, -di, -tї, -ti affiksi bilan tugagan fe’llarga qo’shiladi: sanchdїm, kөrüңiz. Masalan, kəlurtum /En/, bartum/Un/, basdїmїz /Kt/, suңushtumuz /Ung/.

Fe’l mayllari.



Aniqlik mayli. Aniqlik mayli maxsus qo’shimchaga ega emasligi bilan yuqoridagi mayl turlaridan farq qiladi. Fe’lning o’tgan, hozirgi va kelasi zamon formalari aniqlik maylida bo’ladi. Fe’llarda zamon esa –ur, -ür, ar, -ər, yur, -yür, -g’alїr, -gəlir, dachї, -dəchi, -g’ay, -gəy, -g’u, -gü, -g’uluq, -gülük, -tur, -tür, -duq, -dük, -tїg’, -tig, -әrti, -mїsh, -mish, -mush ərti, -tuchi ərmish va boshqalar orqali hosil bo’ladi va aniqlik maylida bo’ladi. Masalan: agdїmїz, olurtїmїz va h.
Buyruq-istak mayli. Qadimgi turkiy tilda fe’lning buyruq mayli formasi fe’lga –g’їl, -gil, -qїl, -kil, -їң, -iң (lar) kabi qushimchalarni qo’shish bilan hosil bo’ladi. Qatїg’lang’їl, qїlg’їl. Türk bəglər budun bunї əshidiң! Aңar kөrü biliң! (Kt.)
-zun, -su, -sü affiksining qo’shilishi bilan III shaxs buyruq fe’li hosil bo’ladi: barzun, әrmazun, yitməzun, yarlaqazu (T).
Buyruq va istak formalari. Buyruq formasining ikkinchi shaxs birligi fe’lning bo’lishli va bo’lishsiz negizi bilan bir xildir, ko’pligi esa birlik shakliga –n qo’shimchasini qo’shish Bilan yasaydi: ay (ayt), əsid (eshit), barїn (boring (iz), olurung (o’tiring (iz), əmgətməng (qiynamang)(iz).
Buyruqning –qїl, -kil; -g’їl, -gil formasi ham bor: bilgil (bilgin), kəlgil (kelgin), baqqїl (qaragin), qachg’їl (qochgin).
Buyruq formasining uchinchi shaxsi –zun, -zün qo’shimchasi bilan yasaladi: barzun (borsin), barmazun (bormasin), yitməzün (yo’qolmasin)
Fe’l o’zagiga –ayїn, -əyin, -yїn, -yin, -alїm, -əlim, -lim, -lїm, -zun, -zün, -sun, -sün affikslarining qo’shilishi orqali fe’lning istak mayli hosil bo’ladi. Masalan: Türk budun yoq bolmazun! (BQ) Bunday fe’l formalari istak, iltimos, xohish va boshqa shunga o’xshash ma’nolarni ifodalaydi. Masalan: ayїn, yog’latayїn, adїrїlmayїn, Өləlim, süləlim, basїnalїm, bәgәlim (T).⁷⁵
Istak formasining birinchi shaxs birligi –(a) yїn, -(ə) yin, ko’pligi –alїm, -əlim qo’shimchasi bilan yasaladi.
Bol- (bo’l-) – bolayїn (bo’lay)
tilə- (tila-) - tiləyin (tilay)
bolma- (bo’lma-) – bolmalїm (bo’lmaylik)
өtün- (o’tin) - өtünəlim (o’tinaylik)
N lik lahjada bu qo’shimchalardagi ї va i o’rnida a va ə kelishi mumkin.


Shart mayli. Qadimgi turkiy tilda fe’l –sa (r), -sə(r), -za(r), -zə(r) affikslarining qo’shilishi orqali fe’lning shart mayli formasi hosil bo’ladi. Masalan: ərsər, qazg’an masїr, їsar, basmasar va boshqa shu kabilar. Fe’lning shart mayli formasi ish-harakatning bajarilishidagi shartni bildiradi.