Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

2) lab uygunligi yoki labial attraktsiya.



FONETIK TAHLIL UCHUN MATNLAR
TO‘NYUQUQ BITIKTOSHI TRANSKRIPTSIYASI VA TARJIMASI

(1) Bilgə Tonyuquq bən өzum Tabg‘ach iliңə qïlïntïm. Türk budun Tabg‘achqa kөrür ərti.

Ya’ni:
Bilga To‘nyuquq men o‘zim Tabg‘ach davlatida tarbiyalandim. Turk xalqi Tabg‘achga qarar edi.
(2) Türk bodun, qanïn bolmaïyn. Tabg‘achda adrïltï, qanlantï. Qanïn qodup. Tabg‘achqa yana ichikdi. Təngri ancha təmish ərinch: qan bərtim.
Ya’ni:
Turk xalqi xoni bilan bo‘lmayin, Tabg‘achdan ayrildi. Xonlik bo‘ldi. Xonini qo‘yib, Yana Tabg‘achga qo‘shildi (taslim bo‘ldi). Tangri shunday degan shekilli: Xon berdim.
(3) Qanïngïn qodup, ichikding, ichikdük, üchün təngri «өl!» tәmish ərinch, Türk budun өlti, alqïntï, yoq bolti. Türk sir budun yərintə
Ya’ni:
Xoningni qo‘yib taslim bo‘lding. Taslim bo‘lgani uchun tangri «o‘l!» degan shekilli. Turk xalqi o‘ldi, tugadi, yo‘q bo‘ldi. Turk sir xalqi erida
(4) bod qalmadï, ïda tashda qalmïshï qobranïp, yəti yüz boltï. әki ulug‘i atlïg‘ ərti, bir ülüg‘i yadag‘ ərti, yəti yüz kishig
Ya’ni:
(biror but) urug‘ qolmadi. Chakalak, tosh orasida qolgani to‘planib, etti yuz nafar bo‘ldi. Ikki qismi otliq, bir qismi yayov edi. Etti yuz kishini
(5) uduzug‘ma ulug‘u shad ərti ayag‘ al tәdi, ayag‘masï bən ərtim-Bilgə Tonyuquq, qag‘an-mu qisayïn, tәdim, saqïntïm turuq buqalï səmiz buqalï arqda
Ya’ni:
Uyushtiradigan ulug‘i shad edi. «Unvon ol!» dedi. Unvon oladigani (unvonbopi) men edim. – Bilga To‘nyuquq. Xoqonni ham qo‘lga olayin dedim. O‘yladim: oriq buqa va semiz buqani (birov) tezagidan
(6) bilsər, səmiz buqa, turuq buqa tәyin bilməz әrmish, tәyin, ancha saqïntïm, anta kisrə təngri bilig bərtük üchün өzümөk qag‘an qïsdïm, bilga Tonyuquq, boyla bag‘a tarqan
Ya’ni:
bilsa, (birov) semiz buqa (bu), oriq buqa (bu) deya bilmas ekan deb, shunday fikr qildim. O‘shandan so‘ng tangri ilm bergani uchun o‘zim-oq xoqonni qo‘lga oldim. Bilga To‘nyuquq bo‘yla bag‘a tarxan.
(7) birlə Eltərish, qag‘an bolayïn, bəriyə Tabg‘achïg‘ өnrə Qïtanyïg‘, yïraya Og‘uzug‘ өküshәk olurti. Bilgәsi chabïsï bənәk әrtim, rtüm. Chug‘ay quzïn Qara qumug‘ olurur ərtimiz.
Ya’ni:
bilan bo‘la Eltarish xoqon janubda Tabg‘achni, sharqda Xitoyni, shimolda O‘g‘uzni ko‘pgina o‘ldirdi. Allomasi, chovushi men o‘zim edim. Chug‘ay quzni va Qoraqumni manzil qilib olgan edik.
(8) Kəyik yәyü tabïshg‘an yәyü olurur ərtimiz, bodun bog‘zï toq ərti, yag‘ïmïz təgrə üchoq təgirti. Biz shəg ərtimiz ancha olurur ərik әli, Og‘uzd(a) antan kөrüg kəlti.
Ya’ni:
kiyik eb, tovushqan eb turar Edik. Xalqning tomog‘i to‘q edi. Dushmanimiz atrofga qanotini etkazdi. Biz shay edik, shunday turar (yashaguchi) erk ahli. O‘g‘uzdan o‘shanda kuzatuvchi keldi.
(9) kөrüg sabï antag‘: toquz og‘uz bodun üzə qag‘an olurtï tәr, Tabg‘achg‘aru Qonï Səngünüg ïdmïsh Qïtanyg‘aru Tongra səmig ïdmïsh sab ancha ïdmïsh: azqïnya turk bodun
Ya’ni:
Kuzatuvchining gaplari shunday: To‘quz o‘g‘uz xalqi ustiga bir xoqon hukmron bo‘ldi, deydi. Tabg‘achga Kuni Sagunni yuboribdi, Xitoyga To‘ngra Semni yuboribdi. (Ularga) shunday gap yuboribdi: ozgina Turk xalqi
(10) yorïyur ərmish, qag‘anï alp ərmish, ayg‘uchïsï bilgə ərmish, ol əki kishi bar ərsər, sәni Tabg‘achïg‘ өlürtəchi, termən, өңrə Qïtanyïg‘ өlürtəchi, termən, bәni og‘uzug‘
Ya’ni:
Yurgan emish. Xoqoni bahodir ekan, maslahatchisi alloma ekan. O‘sha ikki kishi bor bo‘lsa, seni Tabg‘achni o‘ldirajak, deyman, shimolda Xitoyni o‘ldirajak deyman, meni O‘g‘uzni
(11) өlürtəchi (ə)k, termən. Tabg‘ach, bərdənәyin təg! Qïtany, өndənəyin təg! bən yïrdantayïn təgəyin. Turk sir bodun yərintə idi yorïmazun! Usar, idi yoq qïsalïm!
Ya’ni:
U ham o‘ldirajak, deyman. Tabg‘ach, (sen) o‘ngdan hujum qil! Xitoy, oldidan hujum qil! Men chapdan hujum qilay! Turk Sir erida ega (xo‘ja) yurmasin! Eplansa, xo‘jani yo‘q qilaylik,
(12) tərmən. Ol sabïg‘ əshidip tun udïsïqïm kəlmədi, küntüz olursïqïm kәlmәdi. Anta өtrü qag‘anïma өtüntüm. Ancha өtüntüm: Tabg‘ach, Og‘uz, Qïtany, bu üchəgü qabasar,
Ya’ni:
deyman. O‘sha gapni eshitib, tun uxlagim kelmadi, kunduz o‘tirgim kelmadi. Undan so‘ng xoqonimga arz qildim. Shunday arz qildim. Tabg‘ach, O‘g‘uz, Xitoy – bu uchchovi qamal qilsa,
(13) qaltachï –biz, өz ichi tashïn tutmïsh - təg-biz. Yo‘yqa irkilig topulg‘alï uchuz ərmish, yinchgə irkilig üzgəli uchuz, yo‘yqa qalïn bolsar, topulg‘uluq alp ərmish, yinchgə
Ya’ni:
(Qamalda) qolajakmiz. (Unda) vujudining ichi toshini (joni va molini) topshirgan (kishi)day bo‘lamiz. Yupqa yig‘in tor-mor qilishga oson emish, ingichka yig‘in uzishga oson. Yupqa qalin bo‘lsa, tor-mor qiladigan bahodir emish, ingichka
(14) yog‘an bolsar, üzgülük alp ərmish, өngrə Qïtanyda, bəriyə Tabg‘achda, qurïya Qurdanta, yïraya Og‘uzda əki üch bing sümüz, kəltəchimiz bar-mu-nə?! ancha өtüntüm.
Ya’ni:
Yo‘g‘on bo‘lsa, uzadigan bahodir emish. Sharqda Xitoydan, janubda Tabg‘achdan, g‘arbda Qurdandan, shimolda O‘g‘uzdan (himoyalanish uchun) ikki-uch ming askarimiz (bor). (Boshqa) keladiganimiz bormidi?! Shunday deb arz qildim.
(15) qag‘anïm bən üzüm bilgə Tonyuquq өtüntük өtünchümin əshidü bərti, kөnglüng-cha uduz! - tədi. Kөk üngüg yog‘uru Otükən yïshg‘aru uduztum. Inigək kөlkə Tog‘lada Og‘uz kəlti.
Ya’ni:
Xoqonim men o‘zim bilga To‘nyuquq arz ettigim arzimni eshitib oldi. Ko‘ngligga qarab yo‘l tut! – dedi. Ko‘k o‘ngni yuqorilab O‘tukan yishga soldirdim (lashkarni). Inigak ko‘lga To‘g‘ladan o‘g‘uz keldi.
(16) Süsi uch bïn ərmish biz əki bïng ərtimiz, süngüshdümiz, təngri yarlïqadï, yanydïmïz, өgüzkə tushdi. Yanyduq yolta өlti kük. Anti ətrü og‘uz qopïn kəlti.
Ya’ni:
Lashkari uch ming ekan, biz ikki ming Edik. Urushdik, tangri yorliqadi, qochirdik, daryoga tushdi. Qochgan yo‘lida Yana o‘ldi, sheklli. Undan so‘ng o‘g‘uz ko‘plab (taslim bo‘lib) keldi.
(17)* kəlürtümөk (?) Turk bodunug‘ Otükən yərkə; bən өzüm bilgə Tonyuquq Otükən yərig qonmïsh, təyin əshidip bəriyəki, bodun, qurïyaqï, yïryaqï өngrəki bodun kəlti.
Ya’ni:
Keltirdim ham Turk xalqini O‘tukan eriga. Men o‘zim bilga To‘nyuquq O‘tukan eriga qo‘nibdi, deb eshitib janubdagi xalq, g‘arbdagi, shimoldagi, sharqdagi xalq keldi.
(18) əki bïng ərtimiz biz əki su boltï. Turk bodun olurg‘ali, Turk qag‘an olurg‘ali, shantung balïq(q)a, taluy өgüzkə təgmish yoq ərmish qag‘anïma өtünüp, sü əltdim.
Ya’ni:
Ikki ming edik biz, ikki lashkardan iborat. Turk xalqi (er yuziga) o‘rnashgandan beri, Turk xoqoni (taxtga) o‘rnashgandan beri Shantung shahriga, dengiz, daryoga etmagan edi. Xoqonimga arz qilib, lashkr tortdim.
(19) Shantung balïq(q)a, taluy өgüzkə təgürtüm, uch өtüz balïq sïdï usïn buntatu yurtda yatu qalur ərti. Tabg‘ach qag‘an yag‘ïmïz ərti. On oq qag‘anï yag‘ïmïz ərti.
Ya’ni:
Shantung shahriga, dengiz daryoga etkazib bordim. Yigirma uch shahar mag‘lub bo‘ldi. Uyqusini xarom qilib vayronada yotib qolgan. Tabg‘ach xoqoni dushmanimiz edi. O‘n o‘q xoqoni dushmanimiz edi.
(20) artuq Qïrqïz küchlüg qag‘an yag‘ïmïz boltï, ol uch qag‘an өglaship altun yïsh üzə qabsalïm təmish, ancha өgləshmish, өngrə Turk qag‘ang‘aru süləlim, təmish, angaru süləməsər, qachan angirsər, ol bizni.
Ya’ni:
(Undan) ortiq Qirg‘izning qudratli xoqoni dushmanimiz bo‘ldi, o‘sha uch xoqon fikrlashib, Oltin yish ustiga talon solaylik depti, shunday fikrlashibdi. Sharqqa Turk xoqoniga lashkar tortaylik depti, unga lashkar tortmasa, qachon g‘azablansa, u bizni yo‘q (qiladi).

ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. 
   Abdurahmonov G‘. Qadimgi turkiy til. –Toshkent, 1992.
   
2. 
   Rahmonov N. , Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi. –Toshkent, 2009.
   
3. 
   Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh., Qozoqboyev M. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. –Toshkent, 2008.
   
4. 
   Ashirboyev S., Azimov I. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. Toshkent, 2002.
   
5. 
   Tursunov U., O‘rinboev B., Aliev A. O‘zbek adabiy tili tarixi. - Toshkent, 1995.
   

2-AMALIY MASHG’ULOT