|
ADABIY TIL VA UNING SHAKLLARI
Adabiy til deb leksik sostavi barqaror, fonetik va grammatik qurilishi silliqlashgan umumxalq tilining oliy formasiga aytiladi. Adabiy tilning yuzaga kelishi shu tilning xalq va milliy til bosqichlari bilan bog’likdir. Ma’lum bo’ladiki, adabiy til xalq yoki maishiy til zaminida yaratiladi. SHuning uchun ham o’zbek adabiy tilining shakllanishini XIII asr oxiri va XIV asr boshlari bilan, eski turkiy adabiy tilning (qoraxoniylar davlati adabiy tili) shakllanishini XI – XIII asrlar bilan bog’laydilar.53
Adabiy til asosiy e’tibori bilan umumxalq tilidir, lekin u so’z ustalari tomonidan ijodiy boyitilgan va qayta ishlangandir.
Adabiy tilning yozma va og’zaki formalari bor. Ma’lumki, yozuvsiz adabiy til bo’lishi mumkin emas. O’zbek adabiy tilining shakllanishi va silliqlanishi O’rta Osiyoda yozuvning paydo bo’lishi bilan yozuvdan oldingi xalq og’zaki poetik ijodini og’zaki adabiy tilning ko’rinishi deb qarash mumkin. Demak adabiy tilning og’zaki formasi yozma adabiy tilning vujudga kelishiga zamin yaratgan. Bu esa so’z adabiy til yozuvdan oldin yuzaga keldi degan xulosani bermaydi. YOzma adabiy til og’zaki adabiy tilning ma’lum normada saqlanib turishi uchun xizmat qiladi, chunki adabiy til yozuv bilan shakllangandagina o’zining normalariga qatьiy ega bo’ladi. Adabiy tilning normalashtirilgan til deyilishining boisi ham shundadir. Adabiy til dialekt va jargonlardan o’zining normaga solinganligi bilan farq qiladi. Adabiy til uslubda, so’z qo’llashda, morfologik va sintaktik modellarga rioya qilishda har bir tilning o’z ichki qonunlari doirasidan chiqmaydi. Og’zaki adabiy til esa, til taraqqiyotining ma’lum davrida bir xil talaffuz normalariga amal qi,lishni talab qiladi.
Tilning taraqqiyotiga bog’liq ravishda adabiy til normasi ham o’zgarib boradi. Masalan, o’zbek adabiy tilida Alisher Navoiy davridan beri uning lug’at sostavida va grammatik kurilishida turli o’zgarishlar bo’ldi.
ADABIY TILNI TARIXIY-STILISTIK TOMONIDAN O’RGANISH MASALASI.
O’zbek adabiy tili tarixining vazifasi badiiy, publitsistik, ilmiy- ommabop, dokumental asar va ishlarning tilini, ularda adabiy tilning aks etishini, taraqqiyot jarayonini hamda ularning stillarini o’rganishdan iborat. Umuman, adabiiy til taraqqiyoti ikki aspektda o’rganiladi; tarixiy va stilistik. Ular bir-biri bilan bog’liq holda o’rganiladi. Adabiy til stillar sistemasidan iborat bo’lib, u turli davrlarda jamiyatning rivoji bilan turli xil bo’lishi mumkin. Chunki fikrni ifoda etish jarayonida xar bir asar nutq tuzilishining o’ziga xosligi bilan farqlanadi.
Adabiy til stili taraqqiyotini adabiy janrlar taraqqiyotidan ajralgan qolda qaralmaydi. Til birliklari va ularning qo’llanishi normalari asar janri bilan mustahkam aloqadadir. SHuning uchun ham adabiy tilning stillarini klassifikatsiya qilganda,uning janr xususiyati hisobiga olinadi. Janrlarga qarab adabiy tilning stillarini quyidagi gruppalarga ajratish mumkin.
1. Adabiy-badiiy stil. Bu ikki gruppaga bo’linadi: poetik uslub va prozaik uslub.
2. Ijtimoiy-publitsistik stil. Bunga gazeta-jurnal, adabiy-tanqidiy ishlar, maqolalar va ocherklar stili kiradi.
3. Ilmiy bayon stili. Bunga butun fanlarga doir ilmiy asarlarning stili kiradi.
4. Professional texnik stil. Bu turli kasb-hunar sohasida ish yurituvchilar uchun xizmat qiladi.
5. Rasmiy hujjatlar stili.
6. Har xil yozishmalar, kundalik va xatlarga xos bo’lgan stil.
Adabiy til tarakqiyotining turli davrlarida adabiy stillarning qo’llanishi doirasi o’zgarib boradi. Masalan, inqilobgacha o’zbek adabiy tilida poeziya stili keng qo’llangan bo’lsa, hozir proza stiliga o’z o’rnini bo’shatib bermoqda.
Endi adabiy stillar uchun nimalar umumiy va nimalar o’ziga xos xususiyatlari bilan farqlanib turadi, degan savolga javob beramiz. Adabiy til stili uchun umumiy bo’lgan xususiyat tilning struktura elementlaridan-tilning fonetik, grammatik va leksik elementlaridan foydalana olishidir. Tilda shunday so’zlar borki, ular adabiy tilning barcha stillarida qatnasha oladi. Bu kabi so’zlarni ilmiy adabiyotlarda stilistik neytral so’zlar deb ham yuritiladi. Masalan, oq, suv, o’tirmoq, bormoq. Bunday umumiylik leksikada chegaralangan bo’lsa, fonetik va morfologiyada deyarli chegaralanmagan.
Stillar quyidagi xususiyatiga ko’ra bir-biridan farq qiladi;
1. So’z tanlash xususiyatiga ko’ra. Rasmiy qog’ozlarda stilistik neytral so’zlar ko’p qo’llansa, she’riyatda obrazli so’zlar ko’p qo’llanadi.
2. Terminologik ma’nolariga ko’ra. Masalan, morfologiya tilshunoslikda so’z formasi haqidagi ta’limotni bildirsa, meditsinada hujayralar haqida fikr yuritiladigan sohani bildiradi va x.k.
O’zbek tili O’rta Osiyodagi qoraqalpoq, turkman, qirg’iz, MDH davlatlaridan Volga bo’yidagi tatar, boshqird, chuvash, Kavkazdagi ozarbayjon, qumuk, qorachoy, bolqar, qrimdagi gagauz, qrim-tatar, chet mamlakatlaridagi uyg’ur, usmonli turk kabi qator tillar bilan birgalikda alohida til gruppasini tashkil etadi. Bu gruppa fanda turkiy tillar oilasi deb yuritiladi. Turkiy tillar umumiy gruppa qurilishi, fonetik teng kelishi, lug’at sostavi jihatidan bir-biriga yaqinlik darajasi shu tillar tarakqiyotining keyingi davrida yuzaga kelgan hodisa bo’lmay, balki qadimgi hodisadir. Turkiy tillar qanchalik qadim bo’lsa-da, ular orasidagi o’xshashlik, yaqinlik ko’pdir. Bularning hammasi turkiy tillar qadim zamonlarda qandaydir bir til manbaiga, negiziga ega bo’lganligidan darak beradi. Turkiy tillar esa, o’z navbatida, boshqa tillar bilan aloqasiz va boshqa tillardan ajralib qolgan oila tili bo’lmagan, aksincha ular Oltoy gruppasiga kiradigan boshqa tillar bilan ko’p jihatidan tarixiy umumiylikka egadir. Turkiy tillarning o’zaro o’xshashlik darajalari quyidagilarda ko’rinadi:
1. O’zbek tilidagi so’zlar boshqa turkiy tillardagidek asosan uch tovushli bo’ladi: bil, til, kel, ko’z va h.o.
2. O’zbek tilida va boshqa turkiy tillarda ko’p bo’g’inli so’zlar juda kam. Asosan bir bo’g’inli: ot, ov, oy; ikki bo’g’inli bo’ladi: ikki, olti, etti va h.o.
Do'stlaringiz bilan baham: |
