Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Fan miqyosida bajariladigan metodik va tashkiliy ishlar:

1. 
   Dars mavzusiga oid sladlar tayyorlanadi va namoyish qilinadi.
   
2. 
   Mavzu yuzasidan talabalar tayyorlagan referatlar va internet ma’lmumotlari taqdimot uchun tayyorlanadi.
   

4-ilova
Fan bo’yicha reyting nazorat tizimi va baholash mezonlari

Maksimal – 100 ball Saralash bali – 55 ball

JN (joriiy nazorat) maks. 40 ball 86-100 ball – “5” baho
ON (oraliq nazorat) maks. 30 ball 71-85 ball – “4” baho
YN (yakuniy nazorat) maks. 30 ball 55-70 ball – “3” baho
0-54 ball – “2” baho

	Nazorat shakllari	Nazorat turlari	Nazorat turlari bo`yicha maksimal ball	Nazorat soni	Nazorat turlari bo`yicha maksimal ball
1	Joriy nazorat	Og’zaki	5	8	40
	Jami		40		40
2	Oraliq nazorat	Test	30	1	30
	Jami		30		30
3	Yakuniy nazorat	Og’zaki	30	1	30
	Jami		30		30
			100	10	100

5-ilova
Mavzu bo’yicha ma’ruza matnini tarqatadi, uning rejasi va asosiy tushunchalari bilan tanishishni taklif etiladi.


Mavzu rejasi
1. «O’zbek adabiy tili tarixi» til tarixi fanlaridan biri sifatida.
2. Adabip til tarixi va uning manbalari.
3. Adabiy tilning shakllanishida uslublar taraqqiyoti.
4. Adabiy tilning shakllanishida uslublar taraqqiyoti.
5. O’zbek tilining boshqa turkiy tillar o’rtasida tutgan o’rni.
6. O’zbek adabiy tili va qadimgi turkiy til, qadimgi yozuvlar.
7. O’zbek adabiy tili va essh turkip til, yozuv yodgorliklari.

XII asr XIII-XIV asr XIII-XIV asr XIV asr XIV asr XIV asr XIV asr XIV asr XIV asr XIV asr XIV asr XIV asr XIV asr XIV asr 1432	Ahmad Yassaviy Rabg’uziy - - - To’xtamish, Temur Qutluq Xorazmiy Qutb Ali Mahmud Ali - - - Zamaxshariy - - - - - - - - - Said (Sidi) Ahmad Mansur baxshi	“Hikmatlar” “Qissasi Rabbug’ziy” “Tafsir” To’xtamish va Temur Qutluq yorliqlari «Muhabbatnoma» “Xusrav va SHirin” “Qissai YUsuf” «Rohatul- qulub», «Najhul farodis» “Muqaddimatul adab” “YUsuf va Zulaho” “Ravnaul islom”, “To’tinoma” “O’g’uznoma” “Taashshuqnoma” “Sirajul qulub” va “Tazkirai avliyo”
1436 XV asr XVI asr XVI asr XVI asr XVI asr XVI asr XVI asr XVI asr XVI asr XV asr XVI asr XVI asr XVI asr XVI asr XVI asr XVI asr XVI asr XVIII asr XVIII asr	Malik baxshi Atoiy Sakkokiy Durbek Gadoiy Lutfiy Majlisiy Ahmadiy YUsuf Amiriy Mir Haydar Yaqiniy Sayfi Saroiy A.Navoiy asarlari Bobur Muhammad Solih Majlisiy Poshshoxoja Abulg’ozi Bahodirxon Turdi Farog’iy Nishotiy	“Me’rojnoma”, “Baxtiyornoma”, SHe’riyati SHe’riyati SHe’riyati SHe’riyati SHe’riyati “Qissai Sayful muluk” “Sozlar munozarasi” Bang va chog’ir orasinda munozara, Dahnoma “Mahzanul asror” O’q yoy orasinda munozara “Guliston bit turkiy” Barcha asarlari “Boburnoma” “SHayboniynoma” “Qissai Sayfulmuluk” «Gulzor», «Miftohul adl» “SHajarai turk” va “SHajjarai tarokima” SHe’riyati “Husni dil”
XVIII asr XVIII-XIX asrlar XIX asr 1871y. 1905-1917	Munis Gulxaniy Maxmur Fazliy Muqimiy Furqat Zavqiy Avaz O’tar	“Munisul ushshoq” va “Firdavsul iqbol”, “Savodi ta’lim”, “Ravzatus safo (Mirxond - tarjima)” “Zarbulmasal” SHe’riyati “Majmuatush shuaro” SHe’riyati SHe’riyati SHe’riyati SHe’riyati “Tukiston viloyatining gazeti” “Tarjimon”-q.tatar, “Vaqt”-tatar, “Mulla Nasriddin” –ozarb., “Taraqqiy”, “Sadio Turkiston”, “Xurshid”, “Sadoi Turkiston”, “Oyina”, “Samarand”
XVIII asr 1560 XV asr XVII asr XVII asr XVII asr XIX asr XIX asr	Muammad Xoksor Aloyi binni Muibiy --- Tali Imoniy Hirotiy Fayzullaxon Muhammad Rizo Ya’qub Changiy Mirzo Mehdixon Fath Ali Kojariy Vosifiy	“Muntahabul lug’at” “Al-lug’otun Navoiya va al-istishhodatul chig’atoiya” “Abushqa” “Badoeul lug’at” “Turkcha lug’at” “Muntahabul lug’at” “Kelurnoma” “Sangloh” (“Maboniul lug’at”) «Lug’oti chig’atoyi va turkiy usmoniy» “Turkiston viloyatining gazeti” «Badoe ul vaqoe»

YaNGI MAVZUGA DOIR MA’RUZA MATNI


O’zbek adabiy tili tarixi o’zbek tilshunosligi doirasiga kiradigan ixtisosiy fanlardan biridir. Ma’lumki, o’zbek tili tarixi uch mustaqil predmetni o’z ichiga oladi. Bular - «Qadimgi turkiy til», «O’zbek adabiy tili tarixi» va «O’zbek tilining tarixiy grammatikasi» predmetlaridir. Bu uchala predmet ichki xususiyatlari bilan bir-biriga bog’lik bo’lishiga karamasdan, tekshirish ob’ektlarini o’rganish usullari jihatidan bir-biridan farq qiladi.
«Qadimgi turkiy til» kursida barcha turkiy qavmlar uchun mushtarak sanalgan turk runiy yozma yodgorliklari, ularning fonetik, leksik va morfologik va sintaktik xususiyatlarini o’rganiladi.
«O’zbek tilining tarixiy grammatika»si tilning fonetik sistemasi taraqqiyotini, grammatik strukturasining rivojlanishini o’rganish bilan qiziqadi. Lekin til hodisalarining ijtimoiy hodisalar bilan munosabati, stillar taraqqiyoti va uning turli ko’rinishlari, tilning normasi kabi masalalar uning tekshirish doirasidan chetda qoladi. Bularni esa «O’zbek adabiy tili tarixi» predmeti tekshiradi.
«O’zbek adabiy tili tarixi» kursi til taraqqiyotini xalq tarixi bilan bog’liqlik holda yoritib beradi. Adabiy til stilida yuz beradigan barcha o’zgarishlar u yoki bu darajada xalqning moddiy va ma’naviy hayotida yuz beradigan o’zgarishlar bilan bog’liqdir.
Ishlab chiqarish va savdoning rivojlanishi, sinflarning paydo bo’lishi, davlatlarning kelib chiqishi, ilm-fan va adabiyotning taraqqiyoti kabi ijtimoiy-tarixiy omillar til taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatadi. Bu har bir omil o’zbek adabiy o’zbek adabiy tilida o’z aksini topishi bilan chegaralanib qolmasdan, balki ular badiiy tasvir vositalari taraqqiyotiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Til tarixini o’rganish hozirgi zamon o’zbek tilini tarixiy tushunish, ya’ni bu tilning uzoq asrlar mobaynida davom etgan murakkab tarixiy jarayonlarning tarixiy samarasi ekanini keng tushunish imkonini tug’diradi. O’zbek tili, uning adabiy formasi uzoq davr va asrlarning tarixiy mahsulidir. U tarixda ma’lum bo’lgan boshqa tillar kabi urug’ tilidan qabila, qabila tilidan xalq va xalq tilidan milliy tilga qarab taraqqiy etdi. Uzoq asrlar davom etgan bu jarayonda o’tmish asrlardagi til hodisalari keyingi davrlardagi til hodisalaridan farqlanib qoldi. Ijtimoiy tarixiy taraqqiyot talablariga javob berolmagan til hodisalari asta-sekin umumtil aloqasidan chiqib ketdi. Ularning o’rnini zamon talabi bilan yuzaga kelgan yangi til hodisalari egalladi. SHuning natijasida yuqorida aytilgandek, hozirgi zamon o’zbek tili o’zining o’tmishidan uzoqlashib ketdi. Bu holatni yozuv yodgorliklarida aks etgan hodisalar bilan qiyoslashda yaqqol ko’rish mumkin.
Ma’lumki, tilning struktura elementlari uzoq o’tgan davr ichida bir xilda o’zgarib kelmadi. Ijtimoiy-tarixiy tarakqiyot dastavval tilning leksikasiga o’z ta’sirini o’tkazadi. SHuning uchun tilning boshqa struktura elementlariga ko’ra tilning lug’at sostavi o’zgaruvchan bo’ladi.
Tilning lug’at sostaviga qaraganda uning grammatik kurilishi sekinlik bilan o’zgargan. Tilning fonetik sistemasi fammatik strukturasiga nisbatan yana sekinlik bilan o’zgaradi.
O’zbek adabiy tili tarixining ob’ekti matn va adabiy til hisoblanadi.
Adabiy til tarixining eng muhim vazifalaridan biri buyuk so’z ustalari tomonidan rivojlantirilgan umumxalq tilining qayta ishlanish xususiyati va rolini aniqlashdir.
O’zbek adabiy tili tarixi bir qator fanlar bilan bog’liq ravishda o’rganiladi va ular bilan uzviy bog’lanadi. Birinchi navbatda, o’zbek tilshunosligi doirasiga kiradigan fanlar bilan uzviy bog’lanadi. «O’zbek adabiy tili tarixi», «O’zbek tilining tarixiy grammatikasi», «O’zbek dialektologiyasi»ning bergan ilmiy xulosalariga suyanadi. Ayni zamonda hozirgi o’zbek adabiy tili kursiga ilmiy zamin hozirlaydi. 2-
navbatda «Adabiyot tarixi» fani bilan bog’lanadi, chunki ulkan va boy madaniy yodgorliklarimiz shu davr tilini tashuvchi manba xisoblanadi. 3-navbatda «O’zbekiston tarixi» fani bilan munosabatda bo’ladi, chunki adabiyot va til tarixini xalq tarixisiz tasavvur qilish mumkin emas.
O’zbek adabiy tili tarixining asosiy manbalariga yozma obidalar - badiiy, ilmiy asarlarning mantlari, sheva materiallari, joy nomlari, kishi ismlari, hozirgi o’zbek adabiy tili materiallari, tarixiy lingvistik lug’atlar, turkshunoslikka oid o’zbek, rus va xorijiy olimlarning tadqiqot va qo’llanmalari kiradi.