Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

SHaxsi aniq gaplar. Ma’lumki, shaxsi aniq gaplarning kesimi orqali uning grammatik egasini tiklash mumkin. Kesim orqali eganing qaysi shaxs va sonda ekanligi aniq ko’rinadi. Ba’zi adabiyotlarda bunday gaplar kesim orqali ega anglashilib turganligi uchun ikki sostavli gaplarga, ba’zi adabiyotlarda esa to’liqsiz gaplarga ham kiritiladi. Lekin aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq gaplar sifatida e’tirof etiladi. G’.Abdurahmonov ham bu tip gaplarni bir bosh bo’lakli gaplarning bir turi sifatida qaramaydi (Abdurahmonov G’., 1996).
Aksariyat adabiyotlarda shaxsi aniq gaplarning kesimi birinchi va ikkinchi shaxs shaklida bo’ladi, uchinchi shaxs shaklidagi kesimlar esa shaxsi noma’lum gaplarga xos deyiladi. A.G’ulomov shunday yozadi: «shaxsi aniq bir sostavli gap uchun kesimning birinchi va ikkinchi shaxs formasida kelishi ko’p uchraydi» (G’ulomov A., Asqarova M., 1987, 135).
Ma’lumki, birinchi, ikkinchi va uchinchi shaxs olmoshlari o’z ma’nosi bilan bir-biridan farq qiladi. Birinchi va ikkinchi shaxs olmoshlari insonni ko’zda tutadi, uchinchi shaxs olmoshi esa konkret uchinchi shaxsdan tashqari, har qanday shaxs yoki predmetni ifoda qilishi ma’lum. SHunday ekan, uchinchi shaxs olmoshi konkret shaxsni ifodalaganda, birinchi, ikkinchi shaxs olmoshlari bilan umumiylikka ega bo’ladi. Bu vazifada u olmoshi men, sen olmoshlari sirasida qaralishi lozim. SHu ma’noda u olmoshining gapda qo’llanmasligi men, sen olmoshlarining qo’llanmasligi kabi sintaktik norma bo’ladi. SHuning uchun bu tip gaplar eski o’zbek tilida:
I shaxsda ham: Ikki kүndin soңra yana alar xizmatыg’a yettim (Navoiy, HM 57). Ul hazrat qashыda astag’ыna oqudum (Navoiy, HM 18). Barur kishidin ul g’azalg’a tatabbu’ qыlыb, nāma yibәrib erdim (Navoiy, HM 32).
II shaxsda ham: Xabar bolg’uncha salāmatlыg’ bilә azimat qыlыb ermish-siz (Navoiy, MSH 114). Ahbāb, yigitlikni g’animat tutuңuz (Navoiy, MQ 81).
III shaxsda ham: Va sultāni sahibqirān astānasыda bolur erdi (Navoiy, MN 26). HHәjji mubārak safarыg’a barыb, sayr rasmi bilә Hind sarы mutavajjih boldы (Navoiy, MN 12) keng qo’llangan.