Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Bir bosh bo’lakli gaplar⁵⁰
Reja:

1. 
   Bir bosh bo’lakli gaplar bo’yicha nazariy ma’lumot.
   
2. 
   Eski o’zbek tilida bir bosh bo’lakli gaplarning qo’llanilishi.
   

Bir bosh bo’lakli gaplar ikki bosh bo’lakli gaplardan ko’ra nutqiy tejamli sintaktik tuzilmadir. Bunday gaplar biron hodisa yoki o’ta ahamiyatli bo’lgan axborot (harakat, holat, belgi, predmet va hodisalar)ni aktuallashtiradi. Bu esa ikki bosh bo’lakli gaplar singari tarkibiy va ma’no xususiyatlarni ifoda qilishda tilda teng xizmat qila olishini ko’rsatadi.
Turkiy tilshunoslikda ham bir bosh bo’lakli gaplar til taraqqiyotining barcha davrlariga xos bo’lgan sintaktik hodisadir. Bunga turkiy xalqlarning eng qadimgi yodgorligi bo’lgan «Kul tigin» bitigtoshidan ko’plab misol keltirish mumkin: «... ilgәrү kүn tog’siqqa, birgәrү kүn ortusыng’aru, qurыg’aru kүn batыsыңa, yыrg’aru tun ortusыng’aru, anta ichrәki budunы qop m(ancha kәrүr, anch)a budun qon etdim». Bunday gaplar yodgorliklarda ko’p uchraydi.
Bir bosh bo’lakli gaplar turkiy tilshunoslikda ancha mukammal tadqiq qilingan, lekin ularning ichki tasnifida har xilliklar uchraydi. V.N.Xangeldin bir bosh bo’lakli gaplarni egali gap, egasiz gap, infinitiv gap, predikativli gap, atov gap, so’z–gap kabi turlarga ajratsa (Xangeldin V.N., 1959), M.Z.Zakiev bir bosh bo’lakli gaplar bosh bo’lagining qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga qarab fe’lli, otli va so’z – gaplarga ajratadi (Zakiev M.Z., 1963, 39-52). I.Jakipov esa egasiz gap, egasiz shaxsli gap, shaxsi noaniq egasiz gap, shaxsi umumlashgan egasiz gap kabi turlarga ajratadi (Jakыpov I, 1959, 246), lekin qozoq tilshunoslari bir bosh bo’lakli gaplar sirasida shaxsi aniq gapni sanab o’tmaydilar va shaxsi noaniq gap hamda shaxssiz gaplarnigina qayd qiladilar, shuningdek, atov gap, undov gap tiplarini bir bosh bo’lakli gap sifatida qaramaydilar (Qarang: Qozoq tilining grammatikasi, 1967, 126).
O’zbek tilshunosligida ham G’.Abdurahmonov, A.G’ulomov, Asqarova M, A.Safoev, A.X.Sulaymonov, S.Usmonov, E.SHodmonov, B.O’rinboev, X.G’ofurov, I.Rasulovlarning tadqiqotlarida bir bosh bo’lakli gaplar va ularning nazariy asoslari yoritib berilgan. Ayniqsa, I.Rasulov bir bosh bo’lakli gaplarni shakliy jihatdan chuqur tahlil qilib bergan.
Eski o’zbek tilida ham bir bosh bo’lakli gaplarning quyidagi turlari qo’llangan: