Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Vosita kelishigi. YUqorida ta’kidlanganidek, bu kelishik qadimgi turkiy tilga oid bo’lgan hodisadir. Lekin u XIII-XIV asr yodgorliklarining ayrimlarida uchrab turadi: Fasih tilin javāb berdi (Tafsir). Anї kishilәr kөzin kөrgәn bar-mu?
Vosita kelishigi XV asrga oid manbalarda, masalan, Lutfiy, Atoiy asarlarida ham uchraydi. Lekin bu davrda vosita kelishigining iste’mol doirasi chegaralangan bo’lib, ma’nosi ham toraygan. Misollar: Faryad etәrәm tüshkәli men yalg’uzun andїn// hech oldї tanїm, qaldї hamin yalg’uz ün andїn (Lutfiy). Kerәkmәs sensizin, vaallah, maңa jān minnatї (Atoiy).
Vosita kelishigi formasidagi so’zlarning bir qismi ravish kategoriyasiga o’tgan. Ravish kategoriyasiga o’tish, asosan, payt bildiruvchi so’zlar doirasida bo’lgan: qїshїn, yazїn, erten, kechin, tunun kabi. Bu so’zlar tarkibidagi –їn,-in,-un,-ün,-n vosita kelishigi affiksi bo’lib, keyinchalik so’zning tarkibiy qismiga aylangan va bunday so’zlar ravish sifatida shakllangan.


Savol va topshiriqlar:

1. 
   Qaratqich kelishigi qo’shimchalarini sanang.
   
2. 
   Jo’nalish kelishigining qadimgi turkiy tilga xos bo’lgan qanday qo’shimchalari mavjud?
   
3. 
   Kelishik qo’shimchalarining har biriga yodnomalardan misollar yozing.
   
4. 
   Vosita kelishigi qanday hosil qilingan?
   

Sifat so’z turkumi yuzasidan
Reja:
1.Sifat so’z turkumining tarixiy taraqqiyoti.
2.Sifat yasalishi.
3.Sifat darajalari va uning intensiv formalari.
4. Sifatlarning ma’no turlari.

Turkiy tillarda, jumladan, o’zbek tilida sifat tarixan morfologik ko’rsatkichi uncha taraqqiy etmagan so’z turkumi sanaladi. Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra sifat dastavval mustaqil so’z turkumi sifatida mavjud bo’lmagan, u so’ngroq ot turkumidan o’sib chiqqan va shakllanib rivojlangan.³⁸

Turkiy tillar taraqqiyot bosqichining qadim davrlaridan boshlangan sifatning otdan ajralib chiqishi uzluksiz hodisa bo’lib, bu jarayon hanuz davom etmoqda. Bundan hamma sifat ham otdan ajralib chiqqan, degan fikr kelib chiqmasligi kerak. Chunki sifat mustaqil kategoriya sifatida ajralib chiqqandan keyin bu turkum tarkibiga yangidan qo’shilgan belgi ifodalovchi bir qator tub va yasama so’zlar, yasovchi affikslar mavjudki, ularning kelib chiqishi va tabiati hozircha aniqlangan emas.
Sifat turkumiga oid so’zlarning katta qismini yasama sifatlar tashkil qiladi. Yasama sifatlar ikki xil yo’l bilan: morfologik (affiksaцiya) va sintaktik (kompoziцiya) hosil qilinadi.