Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

XII asr	Ahmad Yassaviy
“Hikmatlar”
XIII-XIV asr	Rabg’uziy	“Qissasi Rabbug’ziy”
XIII-XIV asr	- - -	“Tafsir”
XIV asr	To’xtamish, Temur Qutluq	To’xtamish va Temur Qutluq yorliqlari
XIV asr	Xorazmiy	«Muhabbatnoma»
XIV asr	Qutb	“Xusrav va SHirin”
XIV asr	Ali	“Qissai YUsuf”
XIV asr	Mahmud Ali	«Rohatul- qulub», «Najhul farodis»
XIV asr	Zamaxshariy	“Muqaddimatul adab”
XIV asr		“YUsuf va Zulaho”
XIV asr		“Ravnaul islom”, “To’tinoma”
XIV asr		“O’g’uznoma”
XIV asr	Said (Sidi) Ahmad	“Taashshuqnoma”
1432	Mansur baxshi	“Sirajul qulub” va “Tazkirai avliyo”
1436	Malik baxshi	“Me’rojnoma”, “Baxtiyornoma”
XV asr	Atoiy	SHe’riyati
XVI asr	Sakkokiy	SHe’riyati
XVI asr	Durbek	SHe’riyati
XVI asr	Gadoiy	SHe’riyati
XVI asr	Lutfiy	SHe’riyati
XVI asr	Majlisiy	“Qissai Sayful muluk”
XVI asr	Ahmadiy	“Sozlar munozarasi”
XVI asr	YUsuf Amiriy	Bang va chog’ir orasinda munozara, Dahnoma
XVI asr	Mir Haydar	“Mahzanul asror”
XV asr	Yaqiniy	O’q yoy orasinda munozara
XVI asr	Sayfi Saroiy	“Guliston bit turkiy”
XVI asr	A.Navoiy asarlari	Barcha asarlari
XVI asr	Bobur	“Boburnoma”
XVI asr	Muhammad Solih	“SHayboniynoma”
XVI asr	Majlisiy	“Qissai Sayfulmuluk”
XVI asr	Poshshoxoja	«Gulzor», «Miftohul adl»
XVI asr	Abulg’ozi	“SHajarai turk” va “SHajjarai
XVIII asr	Bahodirxon	tarokima” SHe’riyati
XVIII asr	Turdi Farog’iy Nishotiy	“Husni dil”
XVIII asr	Munis	“Munisul ushshoq” va “Firdavsul iqbol”, “Savodi ta’lim”, “Ravzatus safo (Mirxond - tarjima)”
XVIII-XIX asrlar	Gulxaniy	“Zarbulmasal”
XIX asr	Maxmur	SHe’riyati
1871y.	Fazliy	“Majmuatush shuaro”
1905-1917	Muqimiy	SHe’riyati
	Furqat	SHe’riyati
	Zavqiy	SHe’riyati
	Avaz O’tar	SHe’riyati
		“Tukiston viloyatining gazeti” “Tarjimon”-q.tatar, “Vaqt”-tatar, “Mulla Nasriddin” –ozarb., “Taraqqiy”, “Sadio Turkiston”, “Xurshid”, “Sadoi Turkiston”, “Oyina”, “Samarand”
XVIII asr	Muammad Xoksor	“Muntahabul lug’at”
1560 XV asr	Aloyi binni Muibiy	“Al-lug’otun Navoiya va al-istishhodatul chig’atoiya”
XVII asr	---	“Abushqa”
XVII asr	Tali Imoniy	“Badoeul lug’at”
XVII asr	Hirotiy	“Turkcha lug’at”
XIX asr	Fayzullaxon	“Muntahabul lug’at”
XIX asr	Muhammad Rizo	“Kelurnoma”
	Ya’qub Changiy
	Mirzo Mehdixon	“Sangloh” (“Maboniul lug’at”)
	Fath Ali Kojariy	«Lug’oti chig’atoyi va turkiy usmoniy»

Glossariy
Абзац - Paragraph - Абзац
Агглготинатив тиллар — agglutinative languages - агглютинативные языки
Агглютинатив - аgglutinate - агглютинативный
Агглютинативлашган - аgglutinating - агглютинативный
Адабий меъёр — Literary norm - Литературная норма
Адабий тил — Literary language - Литературный язык
Алифбо — Alphabet - Aлфавит
Алифбо тартиби - alphabetically - алфавитный порядок
Бадиий матн - Artistic text - Худоjественный текст
Байналмилал лексика - International vocabulary — Интернациональная лексика
Бобо тил - Proto (tongue - base) — Праязык (язык—основа)
Гап - Proposal - Предлоjение
Гапнинг грамматик (синтактик) тузилиши - Grammatical (syntactic) sentence structure communication of the sentence— Грамматическая (синтаксическая) структура предложения
Kirish
O’zbek tilining tarixiy grammatikasi o’zbek tili tarixi fanining bir tarmog’idir. Ma’lumki, til tarixi o’zbek tili fonetik sistemasining, grammatik qurilishi va leksikasining tarixidir. O’zbek tili tarixi o’zaro bog’liq bo’lgan ikki mustaqil predmetni o’z ichiga oladi. Bu predmetlar – o’zbek tilining tarixiy grammatikasi va adabiy til tarixidir. Bu ikki predmet ichki bir-biriga bog’liq bo’lishiga qaramasdan, ularning o’rganish usullari, tekshirish ob’ektlari bir-biridan farq qiladi. Tarixiy grammatika tilning fonetik sistemasi taraqqiyotini, grammatik strukturasining rivojlanishini o’rganadi. Lekin til hodisalarining ijtimoiy hodisalar bilan bo’lgan munosabatini, uslublar taraqqiyotini va ularning turli ko’rinishlarini, tilning normasi kabi masalalar uning tekshirish ob’ektidan chetda qoladi. Bularni esa adabiy til tarixi tekshiradi.
Til tarixini o’rganish hozirgi zamon o’zbek tilini tarixiy tushunish, ya’ni bu til uzoq asrlar mobaynida davom etgan murakkab tarixiy jarayonlar samarasi ekanini anglash imkonini tug’diradi. O’zbek tili uzoq davr va asrlarning tarixiy mahsulidir. O’zbek tili tarixda ma’lum bo’lgan boshqa tillar kabi uzoq taraqqiyot bosqichini boshidan kechirdi. U jamiyat va xalq tarixi bilan uzviy bog’liq holda urug’ tilidan qabila, qabila tilidan xalq va xalq tilidan milliy tilga qarab taraqqiy etib keldi. Uzoq davom etgan bu jarayonda o’tmish asrlardagi til hodisalari keyingi asrlardagi til hodisalaridan farqlanib qoldi. Har bir o’tmish davr, tarixiy hodisalar tilda o’z izlarini saqlab qoldi. Natijada hozirgi zamon o’zbek tili uning o’tmishidan uzoqlashib ketdi. Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning talablariga javob berolmagan til hodisalari asta-sekin umumtil aloqasidan chiqib ketdi. Ularning o’rnini zamona talabi bilan paydo bo’lib kelgan yangi hodisalar ishg’ol etdi. Shuning natijasida yuqorida aytilganidek, hozirgi o’zbek tili o’zining o’tmishidan uzoqlashib qoldi. Bu hodisalarni yozuv yodgorliklarida aks etilgan hodisalar bilan chog’ishtirilganda ko’rish mumkin.
Alisher Navoiydan keyin yaratilgan prozaik asarlar va ba’zi dostonlarda eski o’zbek tilining traditsion normalaridan uzoqlashish, xalq tiliga yaqinlashtirish tendensiyasini ko’ramiz. Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asari, Muhammd Solihning «SHayboniynoma», Majlisiyning «Qissai Sayfulmulk» dostoni, Abdulvahobxo’ja o’g’li Poshshoxojaning «Gulzor» va «Miftohul adl» asarlari, Nishotiyning «Husnu dil» dostoni, Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari, Fazliyning «Majmuatush shuaro» asari shunday xususiyatga egadir.
Turkiy tillar va ularning tilini o’rganishga qiziqish XI asrlardanoq boshlangan. Mahmud Koshg’ariy o’zining «Devonu lug’atit turk» asarida O’rta Osiyodagi turli turkiy urug’-qabilalar tilini chuqur tahlil qiladi. Keyingi davrlarda turkiy tillarning lug’atlari tuziladi, ba’zi lug’atlarda shu tillarning grammatik, fonetik, leksik tahlili ham beriladi. Zamaxshariyning «Muqaddimatul adab», Abu Hayyonning «Kitabul idrak lillisanul atrok», Jamoliddin Abu Muhammadning «Kitab bulg’atul mushtaroqi lug’atit turk val qifchaq», Tole’ Xiraviyning «Badoeul lug’at», Mirza Mahdiyxonning «Sangloh» va boshqa asarlarda ana shunday tahlillar mavjud. Buyuk mutafakkir Alisher Navoiyning «Muhokamatul lug’atayn» asarida turkiy tillar grammatikasiga oid qimmatli fikrlar bor.
Rossiyada turkiy xalqlar va ularning tillari bilan shug’ullanish Rossiya Fanlar Akademiyasi tashkil etilgan davrlardanoq boshlangan. XIX asr boshlarida Moskva, Qozon, Peterburg universitetlarida sharq tillari kafedralari tashkil etildi. Qadimgi yodnomalarni nashr qilish va turkiy tillar tarixini o’rganishda rus olimlaridan V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, S.E.Malov, A.K.Borovkov, A.M.Shcherbak, N.F.Katanovlarning xizmati kattadir.
Savol va topshiriqlar:

1. 
   O’zbek tilining tarixiy grammatikasi fani nimani o’rganadi?
   
2. 
   O’zbek tilining tarixiy grammatikasi qaysi fanlar bilan yaqin aloqada bo’ladi?
   
3. 
   O’zbek tili tarixiga oid qanday asarlarni bilasiz?
   

Tayanch tushunchalar: