Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan samarali foydalanish borasidagi islohotlar. Mamlakatimizda aholining 60 %ga yaqinini mehnat resurslari tashkil etadi. Mehnat resurslari jismoniy va aqliy qobiliyatga ega bo’lib, mehnat jarayonida moddiy ne’mat va xizmatlarni yaratadi. Mehnat resurslari tarkibiga kiritilgan, ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmayotgan nofaol aholi esa mehnat zaxirasini tashkil etadi. Chunki vaqti kelib ular ham iqtisodiy faol aholi tarkibiga qo’shilishi mumkin. Davlat statistika qo’mitasining ma’lumotlariga ko’ra, O’zbekiston Respublikasida aholi va mehnat resurslari soni muntazam ko’payib bormoqda (16-jadval).
2009-2012 yillarda mamlakatimizda aholi soni 10,8 %ga, mehnat resurslari soni 12,9 %ga o’sgan. Bu davrda aholi tarkibida mehnat resurslarining ulushi 57,8 %dan 58,9 %ga oshgan. Yurtimizda aholi soni yiliga o’rtacha 450-500 ming kishiga ko’paymoqda. Mazkur holat Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 14 martdagi “Aholi sonining tanlama statistik kuzatuvini tayyorlash va o’tkazish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qaroriga asosan mamlakatimizning har bir tumani va shahrida aholi sonining 10 foizini qamrab olgan holda o’tkazilgan aholi sonining tanlama statistik kuzatuvida 642,5 mingta kishining mexanik ko’paygani aniqlangani bilan bog’liq.
Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining ma’lumotlariga qaraganda, 2009–2012 yillar davomida mehnat resurslari sonining o’sish sur’ati Andijon (14,2 %), Jizzax (15,8 %), Qashqadaryo (15,9 %), Namangan (18,3 %), Samarqand (16,8 %), Surxondaryo (17,1 %), Farg’ona (16,4 %) viloyatlarida mamlakatimizdagi o’rtacha ko’rsatkichdan yuqoriligi aniqlangan bo’lsa, qolgan hududlarda esa ushbu ko’rsatkich past bo’lgan. Aytish joizki, 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, yurtimiz bo’yicha mehnat resurslarining 50 %ga yaqini 5 ta viloyat, ya’ni Samarqand (11,1 %), Farg’ona (11 %), Andijon (9,3 %), Qashqadaryo (9,2 %) va Toshkent viloyatlari (9 %) ulushiga to’g’ri keladi.
Tahlillarning ko’rsatishicha, mehnat resurslari tarkibida mehnat yoshidagi mehnatga layoqatlilar soni 13,5 %ga o’sgan, ishlayotgan o’smir va pensionerlar soni esa 39,4 %ga kamaygan. Mazkur holat mehnat bozoriga demografik omilning sezilarli va bevosita ta’siri bilan bog’liq. Shuningdek, mehnat resurslarining 98,5-99 foizi mehnat yoshidagi mehnatga qobiliyatli aholidan tashkil topsa, qolgan 1,0-1,5 foizi ishlayotgan o’smir va pensionerlardan iborat.