Guliston davlat universiteti xidiraliev k. E. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari

1.4. Demografiya fanining paydo bo’lishi


Demografiyaning paydo bo’lishi boshqa fanlardan farqli ravishda aniq sanaga ega. 1662 yilning yanvarida ingliz savdogari, kapitani Jon Graunt (1620-1674) ning «O’lim byulleteni asosidagi tabiiy va siyosiy kuzatishlar (shaharlardagi e’tiqod, savdo, aholining o’sishi, kasalliklar va boshqa o’zgarishlarni boshqarish) muqaddimasi» nomli kitobi Londonda chop etilgan. Bu kitob bir davrning o’zida statistika, sotsiologiya va demografiya kabi fanlarning rivojlanishiga hissa qo’shdi. «Demografiya» - grekcha «demos» - xalq, aholi va «grafo» - yozaman so’zlaridan olingan.
Aholi hayoti davomida ro’y berayotgan jarayonlar qanday qonuniyatlarga bo’ysunishi va qay tarzda ro’y berayotganligini aniqlash uchun demografik analizlar talab qilinadi. Dunyoda bir vaqtning o’zida tug’ilish, o’lim, nikohga kirish, ajralish, migratsiya kabi hodisalar ro’y beradi. Bunday jarayonlarning hisob-kitobini olib borish nihoyatda murakkab ish. Bunday jarayonlar ma’lum bir hududga nisbatan aniq uslublar bilan nisbiy ravishda analiz qilinadi. Demografik analizlar o’zining tarixiga ko’ra qadimiy davrlardan beri olib boriladi. Lekin ularning aniq bir usuli ishlab chiqilmagan va stixiyali ravishda olib borilgan edi.
17 asrda Evropada tarqalgan epidemiyalar va aholining keskin ravishda kamayib borishi ba’zi bir kishilarni bu muammo ustida ish olib borishiga majbur qildi. Aholining demografik tahlil qilishning birinchi usuli o’lim jadvallari bo’lib, o’limni hisob-kitob qilish va jadvallar tuzish usuli ingliz statisti Jon Graunt tomonidan ishlab chiqilgan. 1665 yilda Uilyam Petti bilan hamkorlikda “O’limning tabiiy va siyosiy ahamiyati” degan risola chiqarib, aholi o’rtasida ro’y berayotgan o’limlar har tomonlama tahlil qilinishi va hisobga olinishini tushuntirib berdi. Keyingi davrlarda matematiklar Laplas, Eyler tomonidan kashf qilingan matematik usullar aholi o’rtasidagi o’limdan tashqari boshqa hodisalarni ham hisoblash imkonini yaratdi va shu tarzda demografik analiz usullari bunyodga keldi. Bu analizlar demografik koeffisientlar deb yuritildi.
“Demografiya” so’zini birinchi bo’lib fransuz olimi Jan Klod Ashil Giyar 1855 yilda Parijda chop etilgan “Inson statistikasi elementlari yoki qiyosiy demografiya” kitobida ishlatdi.