Guliston davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya kafedrasi

Gen – irsiyatning moddiy asosi bo’lib, har bir gen organizmdagi irsiy belgi va xususiyatlarni nazorat qiladi. Genlar xromosoma tayoqchalarida tizilgan holatda joylashgan. Har bir xromosomada yuzlab va minglab genlar bo’ladi. Hisoblarga qaraganda odam xromosomalarida bir million, balki undan ham ko’p genlar bor ekan.
Organizmdagi ma’lum irsiy axborotlarni o’zida birlashtirgan genlar yig’indisi genom deyiladi. Gen va genomlar DNK da joylashgan. Hujayrada oqsil sintezi ribosomalarda amalga oshiriladi. Ribosomalarga esa kerakli shakl va nusxalardagi oqsil na’munalarini uch xil tipdagi RNK lar DNK dan oladi. DNK molekulasidagi nukleotidlar tartibi shaklida yozilgan axborotni ko’chirib oladi. Bu jarayon transkriptsiya – ko’chirib yozish deb ataladi. Haqiqatdan ham bu jarayonda DNK dagi nukleotidlar qatori RNK dagi nukleotidlar qatorida takrorlanadi. RNK ning har uchchala tipi ham yadroda bir xil mexanizmda sintezlanib, so’ngra tsitoplazmaga ko’chiriladi (mRNK –matritsali RNK nusxa oladi, iRNK-axborot RNK kerakli nusxadagi oqsil sintez qilish to’g’risida axborot beradi va bu axborotni tRNK-transport RNK tsitoplazmadagi ribosomaga etkazib beradi).
Translyatsiya-tarjima qilish deb yuritiladi. Hujayrada oqsil sintezini ta’minlovchi RNK lar kerakli axborotni, ya’ni qanday oqsil sintez qilishni DNK dan oladi. Bu jarayonda nukleotidlar tartibi nuklein kislotalar tilidan aminokislotalar tartibi-oqsil tiliga tarjima qilinadi. Bu biologik kodlash-genetik kod orqali amalga oshiriladi. Genetik kod ta’limotiga ko’ra nuklein kislotalarda har bir aminokislotalarni taniydigan va tanlab biriktirib tashishda vositachilik qiladigan nukleotidlar kombinatsiyasi mavjud [15].Ma’lumki gen tushunchasini 1909 yilda Iogansen fanga kiritib, uni irsiy omil deb atadi. Rus olimi Benzer genlarni muton, rekon va tsistron deb atalgan elementar qismlarga ajratdi.
Muton- genning o’zgarish xususiyatiga ega bo’lgan qismi. Rekon- genning chalkashish xususiyatiga ega bo’lgan eng kichik qismidir. Tsistron- organizmdagi ma’lum belgilarning rivojlanishiga sabab bo’ladi.
Organizmning belgi va xususiyatlarni genlar aniqlaydi va nazorat qiladi (boshqaradi). Genlar oqsil biosinteziga, reaktsiyalarning borishiga ta’sir etadi. Irsiy axborotni tashuvchi DNK genning asosiy komponenti hisoblanadi.
Gen viruslar singari hujayradan tashqarida ko’paya olmaydi va harakat qila olmaydi. Gen avtoreproduktsiyalanib hujayrada o’ziga o’xshash genning hosil bo’lishini ta’minlaydi. Gen oqsillardagi aminokislotalar tarkibini va ularning xususiyatlarini aniqlaydi. Gen biron bioximiyaviy reaktsiyaning borishiga, organizmlarning ma’lum belgilarining yaxshi rivojlanishiga yoki umuman rivojlanmasligiga sababchi bo’ladi.
Har bir gen o’ziga xos oqsil molekulalari birlamchi strukturalarning sintez qilinishiga ta’sir etadi, biroq bu sintezda o’zi ishtirok etmaydi.
Gen ko’ptomonlama ta’sir etishi mumkin, ya’ni u har xil reaktsiyalarning borishiga va organizm ko’p belgilarining rivojlanishiga bevosita ta’sir qilishi mumkin.