|
Assimilyasiya
– tashqi muhitning o‘zgarishi hisobiga shaxsning bu muhit
talablariga moslashuvi hisoblanadi.
Akkamodatsiya
– shaxsning o‘zidagi o‘zgarishlar hisobiga muhitga
moslashuvdir. To‘laqonli adaptatsiya shu ikki jarayonning mutanosibligidan
kelib chiqadi. Agar ijtimoiy adaptatsiyada akkomadatsiya ustun kelsa, u xolda bu
shaxsning konformliligini belgilaydi, tashqi muhitning assimilyasiyasi esa
shaxsning agressivligi va negativizm xolatlarini keltirib chiqaradi. SHaxs
xususiyatlari nuqtai nazaridan tahlil qilirganda, akkomodatsiyaning ustivorligi
shaxs o‘zini o‘zi baholashining pastligi, undagi xavotirlikning yuqoriligi, o‘zini
o‘zi qabul qilmaslik, yoqtirmaslikni keltirib chiqarsa, assimilyasion
jarayonlarning qaytarilaverishi o‘ziga nisbatan bahoni yuqoriligini ta’minlab,
o‘ziga nisbatan tanqidning pastlab borishi bilan tavsiflanadi.
40-rasm
Adaptiv xulqning boshqa bir ko‘rinishi – bu
shaxsning o‘z maqsad – muddaolari, qadriyatlari
hamda intilishlarini amalga oshirish maqsadida
42
Балл Г.А. Понятие адаптации и ее значение для психологии личности \\ Вопросы психологии, 1989.- №
1.
63
Пиаже Ж. Избранные психологические труды. – М., 1969. C.551.
4.
Ijtimoiy adapt
atsiyaning
psixologik mohiyati:
akkomadatsiya va
assimilyasiya.
86
mavjud zohir bo‘lgan muhit normalaridan o‘ziga
moslashtirib foydalana olishidir. Ushbu adaptiv
xolat shaxsning to‘g‘ri, oqilona qarorlar qabul
qilishi, tashabbuslar ko‘rsatishi hamda o‘z
istiqbolini aniq-ravshan tasavvur qilgan xolda
harakat qilishlari sifatida namoyon bo‘ladi.
Interaksionistik yo‘nalish ushbu masalaga shaxsning tashqi ijtimoiy muhit bilan
bevosita aloqasi, hamkorligi tarzida yondashadi. Ushbu yo‘nalish vakillari shaxs
adaptiv xulqining ikki ko‘rinishi va ularga mos ravishda adaptivlik –
noadaptivlikning namoyon bo‘lish jabhalarini ajratadi.
Masalan, T. SHibutani
43
ijtimoiy adaptatsiyani shaxsning etukligi masalasi bilan
bog‘lab, adaptiv xulqning dastlabki ko‘rinishi sifatida shaxs tomonidan jamiyat
normalari hamda qadriyatlarini konform tarzda qabul qilinishini e’tirof etadi.
Uning yozishicha, “SHaxs konvensial normalar asosida uyg‘unlashgan xulq
normalarini qabul qilgan taqdirdagina ijtimoiylashgan bo‘ladi”.
Boshqa psixolog-olimlar O.I.Zotova va I.K.Kryajevalar ishlarida esa “ijtimoiy
psixologik adaptatsiya jarayonlarini shaxsning shakllanishi hamda taraqqiyotidan
ajratib tasavvur qilib bo‘lmaydi. Aksincha, ushbu jarayon shaxsning garmonik
rivojlanishining ajralmas bo‘lagidir”
44
, deb ta’kidlanadi. I.K.Kryajevaning
45
fikricha, ijtimoiy adaptatsiya shaxsning faol hayotiy pozitsiyasini, real hayotiy
vaziyatlardagi tashqi muhit bilan biror narsaga qodir inson sifatida amalga
oshiradigan o‘zaro hamkorligini bildiradi.
Shunday qilib, ijtimoiy adaptatsiya – insonning uni o‘rab turgan ijtimoiy muhit
bilan amalga oshiradigan murakkab o‘zaro munosabatlarini bildiradi va uning
ko‘rinishlari turfa xil bo‘lishi mumkin:
➢
odamning hayot faoliyati o‘tadigan ijtimoiy muhitga ongli moslashuvi
sifatida uning shu muhitda muvaffaqiyat bilan faoliyat yuritishi va turli ijtimoiy
vaziyatlarga moslashuvini ta’minlovchi jarayon tarzida;
➢
ijtimoiy muhitda odamning o‘zini faol ko‘rsatishi, o‘zaro muloqat va
faoliyatda muvaffaqiyat qozonishining omili sifatida;
➢
turli tanglik holatlarda uning tashqi olam bilan sodir bo‘lishi mumkin
bo‘lgan nizolari va dezaptatsiyaning oqibati sifatida.
Yuqoridagi holatlardan kelib chiqib, ta’kidlash mumkinki, ijtimoiy adaptatsiya
aslida o‘z mazmuni va yo‘nalishiga ko‘ra ijtimoiylashuv jarayonlaridan ham
kengroq, chunki adaptatsiya faqat shaxsning ijtimoiy muhit normlariga
43
Шибутани Т. Социальная психология. - Ростов-на Дону, 1998. 397-б.
44
Зотова О.И., Кряжева И.К. Некоторые аспекты социально-психологической адаптации личности \\
Психологичекские механизмы регуляции социального поведения.- М., 1979.- С. 219-233.
45
Кряжева И.К. Социально-психологические факторы адаптированности личности: автореф.канд.дисс. – М.,
1980.C.99.
87
moslashuvinigina kafolatlab qolmay, balki uning taraqqiyotini ham belgilovchi
muhim psixologik jarayondir.
41-rasm
Ijtimoiy psixologik adaptatsiyaning muhim ko‘rinishidan biri uning shaxsdagi
kasbga oid sifatlarini to‘la namoyon etishiga imkoniyat ekanligidir. SHu ma’noda
shaxs yo‘nalishlari va shaxs orientatsiyasi, shaxsiy adaptatsiya va kasbiy
adaptatsion sifatlar bir-biri bilan bog‘liqdir.
Chunki kasbiy adaptatsiya shaxsning ijtimoiy muhitga adaptatsiyasining uzviy
qismi, bo‘lagidir. Ayniqsa, hozirgi ochiq informatsion oqim, global o‘zgarishlar
sharoitida shaxsning ongiga etib kelayotgan ma’lumotlar orasida u yoki bu kasb
to‘g‘risidagi, uning jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyatini idrok etgan insonda
muayyan munosabatlar tizimi shakllanadi. Shaxs ular orasidan mehnat bozorida
dolzarb bo‘lgan kasbni inobatga oladimi yoki o‘ziga yoqqan kasbni tanlaydimi,
bu uning individaul psixologik xususiyatlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi.
Ta’lim muassasalarida olib boriladigan professional orientatsiya ishlarining
ko‘lami va mazmuni qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, yoshlar o‘rtasida
“ahamiyatli, salohiyatli kasb” tushunchasi borasida tub o‘zgarishlar ro‘y
berayotganligi aniq.
Masalan, ishlab chiqarishning turli tarmoqlari uchun zarur bo‘lgan, ilgari
anchagina ommalashib ketgan stanokchi, payvandlovchi, quruvchi, montajchi,
slesar kabilar bora-bora o‘rnini boshqa zamonaviy kasblarga bo‘shatib bermoqda.
Ishlab chiqarishning o‘zida tub o‘zgarishlar ro‘y berdi, ilgari minglab odamlar
bajaradigan ishlarni endilikda bir yoki bir nechta operatorlar bajarmoqda. Oxirgi
holat ishlab chiqarish tizimida ishlaydigan, o‘zini u yoki bu sohada ko‘rsatish
istagida bo‘lgan yoshlardan, ularning ustozlari va o‘qituvchilardan, birinchi
navbatda kasb-hunar kollejlaridagi o‘qituvchilar oldiga talay talablarni
qo‘ymoqda.
Psixologik kuzatishlardan hamda olib borilgan tadqiqotlardan shu narsa
ma’lumki, shaxsning o‘z iqtidori hamda imkoniyatlarida mos keladigan kasbni
88
tanlashida yoshlar orasida olib boriladigan psixologik professional tushuntirishlar
va targ‘ibotning roli kattadir. Chunki unga alternativ hisoblangan jarayon yoki
ta’sir kuchi borki, bu hoziirgi zamondagi reklama mahsulotlaridir.
Biz quyida shu
masala bo’yicha psixolog olimlarning qarashlarini, o’tkazgan tadqiqotlarini tahlil
qilamiz. Ko‘pgina reklama kompaniyalari zo‘r berib u yoki bu kasb turini
bo‘rttirib targ‘ib etishi oqibatida bola ongida oilasi, yaqinlari ta’sirida shaklanib
kelayotgan kasb to‘g‘risdagi tushunchalar birdan o‘zgarib ketishi mumkin. U
reklamaning qurboni bo‘lib, aslida uning shaxsiy sifatlariga nomutanosib kasbga
nisbatan ijobiy tasavvurga ega bo‘lib qolishi, amalda esa unga ichki ruhiy
imkoniyati bo‘lmasligi mumkin.
Bu o‘rinda A.V.Batarshev
Do'stlaringiz bilan baham: |
