Guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika- psixologiya

professional maslahatlarning
ya’ni,
profkonsultatsiya
rolini alohida ta’kidlaydi.
46
Chunki uning ta’kidlashicha, konsultatsiya yoki maslahat – tavsiyaviy xarakterga 
ega, ya’ni, shaxsga u yoki bu kasbni majburan egallashini talab etmaydi, balki 
uning afzalliklari, qiyinchiliklari va insondan talab qiladigan sifatlarini ochiq 
bildirib, tanlash tavsiya etiladi. Bunda shaxsning bu kasbga qanchalik ruhan 
tayyorligi, undagi mavjud sifatlar va kutishlar bilan kasb talab qiladigan 
professional sifatlarning qanchalik mos, mutanosibligi masalasi aniqlashtiriladi.
Uning oqibati sifatida profesional tanlov ro‘y berishi mumkin.
Psixologiyada 
professional saralash
tushunchasi mavjudki, uning ma’nosi – 
odamning u yoki bu kasb turiga yoki ish o‘rniga undagi insoniy sifatlarning 
yaroqligi darajasi, kasbga taalluqli professional normalarning egallashi mumkin 
bo‘lgan lavozimga to‘g‘ri kelishidir.
Bunday 
saralashning
4 hil jihati farqlanadi:
➢
tibbiy;
➢
fiziologik;
➢
pedagogik; 
➢
 
psixologik.
Tibbiy professional 
saralash
tibbiy asbob-uskunalar, tekshirish anjomlari 
yordamida odam organizmidagi ayrim alohida olingan funksional tizimlarining 
shakllanganligi, rivojlanganligi darajasini aniqlaydi.
Fiziologik saralash – insonning konkret fiziologik holatlarining ishga namoyon 
bo‘lishi darajalarini belgilaydi, masalan, charchoqlarga berilishi va ishga layoqati; 
stressogen omillarga qanchalik berilishi mumkinligi, og‘ir ish sharoitlari, kuchli 
tavakkal qilish sharoitiga chidamliligi, tunlari ishlaganda yoki favqulotda 
holatlarda ishlay olishi imkoniyatlarini inobatga oladi.
Pedagogik professional saralash shaxsdagi kasb bilan aloqador maxsus bilimlar 
ko‘lamini, ko‘nikma va professional malakalarning rivojlanganligini aniqlashga 
yo‘naltirilgan bo‘ladi.
46
Батаршев А.В. Психодиагностика в управлении: Практическое руководство: Учеб.- практич. пособие.-М.: 
Дело, 2005.- С.154-157.

---

89
Nihoyat, eng muhimi – psixologik saralash – verbal testlar hamda so‘rovnomalar, 
proektiv metodikalar, maxsus apparatlar, so‘hbatlar vositasida amalga oshiriladi. 
Ular yordamida shaxsning layoqatlari va qobiliyati, qadriyatlari tizimi.
Profesional intilishlari, motivlari, qiziqish va intilishlari aniqlanadi. Professional 
saralashning maqsadi va muddaosi professional tanlovdir.
42-rasm
Professional tanlov – bu insonga uning ichki va tashqi imkoniyatlarini, 
kasbga mosligining barcha 
jihatlarini (tibbiy, fiziologik, pedagogik hamda psixologik) o‘tkazilgan tekshiruvlar 
natijasi 
o‘laroq tavsiyalar berilishi jarayonidir. Bundan 
odam o‘zining qanchalik shu kasbga mosligi yoki 
to‘g‘ri kelishi, kasbiy talablarga javob berishi yoki 
bermasligi to‘g‘risida tasavvurlarga 
ega bo‘ladi. 
Amaliyotda professional saralashning natijasi sifatida amalga oshirilgan 
professional tanlov odamning individual psixologik xususiyatlari hamda shaxsiy 
fazilatlarining tanlagan yoki tavsiya etilayotgan kasbga nechoqlik mosligini 
bildiradiki, endi shular asosida shaxs o‘zining butun qobiyatinini amalda 
namoyon etishga hozir bo‘lishi lozim bo‘ladi.
Turli bosqichlardagi ta’lim massasalarida amalga oshirilgan professional saralash 
hamda tanlov o‘ziga hos mehnat ekspertizasi rolini o‘ynaydi. Ikkala shakldagi 
tadbirlarda namoyon bo‘ladigan mehnat eksperptizasi ishlab chiqarish 
amaliyotida quyidagilarning oldini olishga imkon beradi:
➢
imkoniyati nuqtai nazaridan odamga mutloq to‘g‘ri kelmaydigan mehnat 
faoliyati bilan shug‘ullanishiga chek qo‘yadi (masalan, u yoki bu mehnat turi 
bilan shug‘ullanishiga yoshi to‘g‘ri kelmaydi, salomatligi ko‘tarmaydi, ma’lumoti 
mos emas, psixofiziologik tomondan mos emas);
➢
u yoki bu mutaxassislikka har tomonlama to‘g‘ri keladigan, yuklatilgan 
vazifalarni salomatligiga ziyon etkazmagan xolda maromida bajara oladigan 
insonlarni shu kasb uchun tanlash;
➢
qaysi mehnat faoliyati turiga shu shaxsning qobiliyati ko‘proq mos 
ekanligini bilgan xolda unga tavsiyalar berish uchun.
Yuqoridagilarning dastlabki ikkitasi muvaffaqiyat bilan ado etilgan taqdirda 
uchinchisi o‘z o‘zidan yuqori saviyada bajariladi.
Psixologik nuqtai nazardan profesional tanlov amalga oshirilishi uchun quyidagi 
omillar va shartlar inobatga olinishi kerak:
12-jadval 
1 
U yoki bu kasbga nisbatan ob’ektiv ijtimoiy – iqtisodiy zaruratning mavjudligi 
(masalan, professional vakansiyalar, ya’ni, bo‘sh ishchi o‘rinlari mavjud
Bo‘lgan sharoitda). 

---

90
2 
Mehnat samaradorligi yuqori bo‘lishi uchun kasbga layoqatlilikni aniqlashni
Taqozo etuvchi kasblar doirasi mavjud bo‘lganda (masalan, turli stresslarga
berilish xavfi bo‘lgan sharoitda maxsus psixologik tayyorgarlikni taqozo
etuvchi operator mehnatiga ehtiyojning borligi). 
3 
Ilgari tajribada sinab ko‘rilgan tanlovga mo‘ljallangan tanlov tizimining
mavjudligi (validlilik, ishonchlilik, bir birini to‘ldirish va o‘rnini bosishga
imkon beradigan diagnostik metodikalar batareyasining borligi). 
4 
SHunday tanlovlar tizimini tushunadigan, professional malaka va tajribaga
bo‘lgan mutaxassislarning mavjudligi. 
Yuqorida bayon etilgan tadbirlar, jumladan, professional yo‘nalganlikni 
aniqlashdan ko‘zlangan asosiy maqsad – kasbiy adaptatsiyani ta’minlash va 
shaxsning o‘zi faoliyat yuritayotgan sohadagi faoliyatining samaralorligiga 
erishishdir.
SHunday qilib,