Guliston davlat universiteti jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat kafedrasi jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Nazorat savollari
1. Katta sport deyilganda nimani tushunasiz
2. Yuklama deyilganda nimani tushunasiz.
3. Yuklamalarni meyyorda taqsimlashni biladi.
2-savolning bayoni: Bir trenirovkadagi kagruzkalar strukturasi mazmuni va normalashtirilishiga qo’yiladigan gigienik talablar.
Pedagogik va gigienik talablar singari har bir trenirovka xam ana shu talablarga binoan uch qismdan: tayyorgarlik,. asosiy va yakuniy qismlardan iborat bo’lmog’i kerak.
Tayyorgarlik qismi — razminka — sportchi org’anizmini, uning a’zolari va sistemasnni asta-sekin intensiv darajada ishlanadigan navbatdagi asosiy kismga tayyorlash maqsadida bajariladi.
Tayyorgarlik qksmi fizkultura mashg’ulotlariga ko’p jihatdan o’xshash bo’lishi bilan birga, sport raz-minkasi miqdoriy jihatdan xam, sifat jihatdan ^am undan sezilarli darajada farq qiladi.
Sport trenirovkasining tayergarlik qismida uchta bo’lim ajratib ko’rsatiladi. Birinchn bo’lim — bo’g’im-larni tayyorlashdir; mo’’tadil intensivlnk bilan bosh-lanib, barcha bo’g’imlarga ko’chirnladigan va asta-sekin yuksalib boradigan amplitudaga ega bo’lgan gimnastik mashqlar bu bo’limning mazmuiini tashkil etadi. Bunda mashklarning xar biri dinamnk (izotopik) mashq sifa-tida 10—12 marta takrorlanadi va so’ngra statik (izo-metrik) mashq sifatida 4—6 s. dan ikki-uch martadan takrorlanadi. Birinchi bo’limning maksadi — bo’g’im apparatini jismoniy ishg’a tayyorlashdan iboratdir. Bunda effekt shu yo’l bilan qo’lga kiritiladiki, engil gimnastik mashqlar bajarilgan vaqtda bo’g’im bo’shliq-larida sinovial suyuqlik ajralib chiqadi. Bu suyuqlik bo’g’nm sirtlari oralig’ida dempfer vazifasini baja-rib, bo’g’im paylarini jaroxatlanishdan saqlaydi. Cho’-zilnsh mashklarn muskullarning, pay va paychalarning, tog’aylarning, chandirlarning elastikligini oshirib, ularni uzilib ketishdan saklaydi xamda trenirovkaning asosiy qismida nixoyatda zarur bo’lgan egnluvchanlik xususiyatlarining yaxshirots bo’lishini ta’minlaydi. Trenirovkaning tayyorgarlik qnsmidan iborat bo’lgan birikchi bo’limi 4—5 min, davom etpshi kerak.
Ikkinchi bo’lmm — aerobik tayyorgarlik bo’limidir-mo’’tadil intensivlik bilan (buida tomir urishi xar minutda 130—150 zarbdan iborat bo’lishi kerak) 5—-Yu min, davomida yugurish uning mazmunini tashkil etadi (bunda interval bo’yicha yugurishga ham yo’l qo’yiladi). Ikkinchi bo’limiing vazifasi — yurak muskullarini, skelet mushaklarini, tomir apparatini, nafas olshts sistemasini, neyroendokrin sistemasini, hujayralar orqali nafas olish sistemasinn intensiv nagruzkalar-ga tayyorlashdan iboratdir. Bunda effekt markaziy va periferik gemodinamikani oshirish hisobiga, yurakning zarb hajmini kengaytirish, yurakning bir minutlik hajmi — YuQZ — yurak-tomir zarbind ko’paytirish xn-sobiga ishlab turgan kagshllyarlar miqdorini ko’pay-tirish, «muskullar nasosi» — «periferik yurak» ishni kuchaytirish xisobigp, xujayralardagi msddz llmaglu-vi intensivligini yuksaltirish hisobiga, ishlab turgan alveollar bilan o’pkadagi qon-tomir nisbatini oshi-rish hisobiga qo’lga kiritiladi.
Tayyorgarlik qismining uchinchi bo’limi maxsus tayyor-garlikdan iboratdir. Bu bo’limning asosiy vazifasi — mazkur trenirovka uchun planlashtirib qo’yilgan maxsus nagruzkalarni bajarishga nerv-muskul apparatini tay-yorlashdir. Uni bajarishda qatpashadigan asosiy muskul gruppalari muskul faoliyatn uchun optimal hisoblangan darajada — taxmknan Q38° gacha xarorat bilan qizdirilishi kerak. Shunday qilinganda muskullardagi lanjlik kamayadi, muskul qisqarishlari ichki me-xanik energiyaning kamroq darajada sarflanishi bi-lan amalga oshirilishi, muskul tolalariiing uzilishi va muskullar shikastlanishi extimoli ancha tezroq kamayadp.
Maxsus harakatlarni bajarishda koordpnatsiya, tex-nika (stereotip) takomillashtirib beriladi. Bu esa mana shunday mashqlarnn bajarnsh texnikasidagi nu^-sonlar bilan bog’liq bo’lgan jaroxatlarning oldini olish uchun ham, o’sha maxsus xarakatlarni yanada sama-raliro^ bajarish uchun ham muxim ahamiyatga zgadir.
Uzinnng strukturasi bo’yicha asosiy mashqlarga yaqin bo’lgan, lekin kamroq intensivlik bilan bajariladi-gan harakatlar, mana shu asosiy mashqlarga mos keladi-gan xarakatlar uchunchi bo’limning mazmunini tashkil etadi intensivlik mashqlar, orasidagi pauzalarni oshi-oish faqat ayrim elemetstlarni bajarish orqaligina ko’lga kiritiladi. Uchinchts bo’lim 5—7 minut davom eta-yaya. Umuman trenirovkanqng takyorgarlik qismi 15—20 minut vaqt olishi kerak.
Vaqtni mashg’ulotyaing tayyorgarlik qismn hisobiga tejamaslik kerak. Yaxshi tayyorgarlik trenirovkaning asosiy vazifalarini sam^raliroq hal etish imkonini beradi, shikastlanish va jarohatlanishlarning oldini olishga yordam beradi. Bundan tashqari, tayyorgarlik qismida umumiy jismonpy masalalar va texnikaviy tayyorgarlik masalalari hal kiliiadi. Chunonchi, birinchi bo’limda egiluvchanlikni rivojlayatirishga erishi-ladi, ikkinchi bo’limda — umumiy chidamlilik (aerobik funktsiya) ning rivojlantirilishiga, uchinchi bo’limda esa, maxsus t.exnika tayyorgarligining takomillashtiri-lishkga erishiladi.
Birinchi bo’lim (bo’g’imlarni tayyorlash)ni tushirib qoldnrish va razminkani ikkinchi bo’lim (aerobik tay-yorlik)dan boshlab yuborish sport trenirovkasi tayyor-garlik qismini bajarshts vaqtida tez-tez uchrab turadi-gan xatolardan biri hisoblanadi; mana shu xato tufay-li bo’g’imlarning, ayniqsa bo’g’im tog’aylarining, umurt-qa pog’onasining, tizza bo’g’imlari va to’piqlarning ja-rohatlanish (mikrotravshatizatsiya) xavfi ortib ketadi, keyinchalik bu osteoxondgroz va artroz kasalliklari-ning avj olishiga sabab bo’ladn. Bunda kattaroq jaro-hatlar ichki paychalarnichg, muskul paylarining uzilish xavfi xam ortib ketadi.
Tayyorgarlik qisminiyag aerobik tayyorgarlik bilan bog’lik bo’lgan ikkinchi bo’limini tushirib koldirish yokn uni 1—2 minutga qnsqartirish — bu nisbatan kamroq uchraydigan xatodir. Trenirovkaning asosiy qismidagi xar qanday xarakgerdagi nagruzkalarni—aero-bkk, anaerobik yoki aral^sh xarakterdagi nagruzkalarni bajarish vaqtida aerobtsk tayyorlik zarurdir. Birinchi xolatda u organizmni mahsus ish (aerobik ish)ni baja-rishga tayyorlaydi, ikkinmi xolatda esa, u organizmni faqat anaerobik (tezlik, kuch) nagruzkalariga yaxshiroq tayyorlanishini ta’minlabgina qolmay, shu bilan birga, aerobik funktsiyani rivsxjlaitira borib, ularning organizmga ko’rsatadigan ta’siri o’rnini xam qoplaydi.