Guliston davlat universiteti jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat kafedrasi jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Quyosh nurida chinikish
Quyosh nuri organizm uchun kuchli ta’sir qiluvchi faktor xisoblanadi. Quyosh yorug’i ko’zga ko’rinadigan (kizil, sariq, yashil, havo rang, ko’k, binafsha) xamda ko’zga ko’rinmaydigan (infraqizil, ultrabinafsha) nurlardan tashkil toladi. Infraqizil nurlarning uzunligi — 700 mmk dan ziyod, ko’zga ko’rinadigan nur-larning uzunligi esa 400 dan to 760 mmk ga qzdar, ul-trabinafsha nurlarning uzunligi 180 dan to 400 mmk ga qadar bo’ladi, Atmosfera infrakizil nurlarning 40% ga yaqiiini, ko’zga ko’rinadigan nurlarnnng 60% inn va ultrabinafsha nurlarning 99% ini tutib koladi.
Quyosh ufqka qanchalik yaqin bo’lsa, quyosh nurlarining atmosfera 'bo’ylab o’tadigan yo’ln shuncha kam bo’ladi va ulariing aktivligi ham shuncha yuqori bo’ladi.
Atmosferada quyosh nurining yutnlishi va sochilishi-ga chang, tutun, suvdan ko’tarilgan bug’lar yordam beradi. Atmosfera qanchalik toza va tiniq bo’lsa, quesh nuri ham erga shuichalik ko’prok etib keladi. Shuning uchun xam chang va tutun bosgan shaxarlarda quyosh radiatsiyasi qishloq joylardagiga karaganda kuchsiz bo’ladi.
Odamga ta’sir ko’rsatadigan quyosh radiatsiyasining iitensivligiga uning tevarak-atrofdagi jog’tardan nurning qaytksh — aks etish xususnyati (a l b e d o) ham sabab bo’ladi. Qum, suv, qor (aynpqsa, tog’lardagi toza qor) kuyosh nurini yaxshi aks ettiradi, o’t-o’lanlar, shudgor qilingan erlar kuyosh nurini yutib, uni kamrok aks ettiradi. Shuning uchun ham kumli plyajlarda quyosh nurining intensivligi o’tlo^, chgsh bosilgan plyajlar-dagiga qaraganda ikki hissa kuchliroq bo’ladi.
Quyosh nurida chiniqishning fnziologik asoslari. Quyosh ta’siri ostida chiniqish (quyoshda qorayish) keng tarqalgan tadbnrlardan biridir. Bunda quyosh nu-ridam foydalanish hajmi va intensivligi, ushbu fak-torga ehtiyotkorlik bnlan munosabatda bo’lishga qara-tilgagg ancha kuchlgg saiitariya propagandasi olib bori-lishiga qaramasdan, odatda, undan foydalanishning maksadga muvofiq va xavfsiz chegaralarndan ancha chet-ga chikib ketiladi. Quyoshda korayish jarayonining- jis-moniy urkg’shshki talab kilmaydigan qulay tashki sha-roitlarda o’tkazilishi xam bunga sabab bo’ladi. Shunday bir fikr mavjudki, kuchli darajada quyoshda qorayish sihat-salomatlik uchun foydali bo’lib, estetik jixat-dan maroklidir. Biroq, «qorayish» tushunchasi xiyla* jiddiy tadbirlardan bo’lib, u ko’pchilik kishilar o’y-lagancha oddiy narsa emas. Ushbu sog’lomlashtirish fak-toridan foydalanuvchi kishilar bundan vokif bo’lish-lari kerak.
_f Odam kuyosh (ultrabnnafsha) nurining muayyan do-zasiga muxtoj bo’ladi. Organizm tomonidan ultrabi-nafsha nurlarning iste’mol qilinishi etarli daraja-da bo’lmasa, bunday hol organizmda D vitaminya .chosil bo’lishinn qiyinlashtiradi xamda bolalarda D gipo vitaminozi avj olishiga sabab bo’ladi — teri oqarib ketadi, unda qon aylanishi yomonlashadi, himoya xusu-siyatlari pasayib, immunik mexanizmlar zaiflashib ketadi. Shuning uchun ham shimol sharoitida yashaydigan, er ostida ishlaydigan, epiq xonalarda trenirovka qi-ladigan sportchilarga muntazam ravishda sun’iy ul-trabinafsha nur (kvarts) qabul kilish tavsiya etiladya.
Quyosh radiatsiyasining sixat-salomatlik uchun foy-dali bo’lgan dozasi diapazoni nisbatai unchalik katta emas. Organizm uchun etishmay turgan miqdornn to’ydi-rishga etadigan miqdorini uning minimumi sifatida belgilanadi, quyosh nurining optimum va maksimum da-rajalari organizmning ana shu nurga nisbatan bo’la-dngan reaktsiyasiga karab yoki qabul kilinadigan issiq-lik kaloriyasi miqdoriga karab dozalashtiriladi. Bir biologik dozaga muvofiq keladigan quyosh nuri qabul qilingan vaqtda knshilarda yoqnmli reaktsiya kuzatila-di. Bunday reaktsiya fiziologik funktsiyalarning tejam-korligida va aktivlashganligida namoyoi bo’ladi. Quyosh nuridan intensiv ravishda va uzok muddat foydalanish dermada birlashtiruvchi (kollagen) to’qima tolalari shakllannshining buzilishiga olib keladi. Bun.day xol ternshshg elastikliginn yo’kotadi va muddatidan oldin ajip tushishiga sabab bo’ladi. Terining oziklanishi buziladi, u nozik va quruq bo’lib koladi. Unda atrofiya va qarish jarayoni avj oladi.
Ulgrabinafsha nurlar dezoksiribonuklein kislotasi (DNK) tolalarini — hujayralariingge-netik substratini parchalaydn. DNKning uzilgan tola-lari tasodifiy ravishda ulanib, birlashib qolishi yomon sifatli hujayralar vujudga kelishiga sabab bo’-lishi mumkin. Amerikalik tadqiqotchilarning fikricha, ko’pchilik teri raklarining paydo bo’lishiga kishining quyosh ostida xaddan tashkari ko’p vakt turishi sabab bo’lgan ekan.
Ultrabinafsha nurlarning katta dozalari immun sistemasi funktsiyasini buzadi. Bu esa xatarli kasal-liklarning avj olishi uchun sharoit yaratadi. Hayvon-lar ustida o’gkazilgan tajribalar orkali shu narsa tasdiqlanganki, ultrabinafsha nurlar kichik doza-larda qabul qshshnganida limfotsitlar funktsiyasi bu-ziladi. Bu esa transplantatsiya qilnngan (ko’chirib o’rna-tilgan) rak o’smalarnning ajralib chiqishiga to’sqinlik qiladi.
Uz holicha olgakda teri qorayishining salomatlik uchun foydali funktsiyasi mavjud emas, lekin u orga-nizmni ultrabinafsha nurlardan ximoya qilish vosi-tasida xizmat qiladi. Boshga kuyosh nurining ta’siri hayot uchun xavfli oqibatlarga — oftob urishiga olib kelishi mumkin. Oftob urishining mexanizmi miya po’st-log’i shikastlanishi hamda miya to’qimalarida qon ayla-nishining buzilishi bilan bog’liq bo’ladi.
Quyosh vannalarini normallashtirish Quyosh — xavo vannalarini qabul kilishni 2—3 kun mobaynida salqin, soya joydan boshlagan ma’qul. Quyosh vannasi qabul qilingach, dastlab terida infraqizil nurlar ta’siri tufayli vujudga keladigan issiklik eritemasi paydo bo’ladi, keyin esa oradan 4—12 soat vaqto’tgach, ultrabinafsha eritema hosil bo’ladi. Issiq-lpk eritsmasi oradan bir soat vaqt o’tgach oqaradi va yo’q bo’lib ketadi, ultrabinafsha eritemasi esa oradan 24—48 soat vaqt o’tganidan keyingina yo’^oladi.
Quyosh vannalarini dozalashtirish faslga hamda at-mssfsraning musaffoligiga bog’liq holda o’zgarib tu-radi. Eng akiq dozalashtirish issiqlik miqdoriga qa-rab, binobarin, quyosh nuri bilan birga olingan radia-tsiya miqdori bo’yicha amalga oshiriladi. Aktinometr asbobi quyosh radiatsiyasinipg issiqlik ekvivalsntini ko’rsatadi.
Yozda quyosh vannasi qabul qilib qorayish uchun ja-nubda soat 10 gacha va 17—19 orasi, o’rta kenglikda soat 11 gacha xamda soat 16—18 lar orasi eng yaxshi payt hi-soblanadi. Quyosh vannasini ovqatlangandan keyin ora-dan 30—40 minut o’tgach kabul qilish kerak. Gornzontal ho^tda chalqancha yotvb, vanna qabul qilinayotgan vaqtda oyoqlar quyosh tomonga qarab uzatilgan bo’lishi kerak. Boshda albatta bosh kiyimi bo’lishi yoki zont tutilishi kerak. Quyosh nuri ta’sirini kuchaytirib yuborishi sa-babli kremlar va mazlardan foydalanish tavsiya etil-maydi.
Qussh vannalarining yoqimli effekti bir necha hafta mobaynnda saqlanib qolishi sababli bundayvannalar-ni faqat yozdagina emas, hatto erta kuz paytlarida ham qabul qilish tavsiya etiladi. Yurib turib vertikal ho-latda vanna qabul qilish foydalidir, chunki bukda qu-yosh nuridan fsydalanish maydoni ko’proq bo’ladi.