Guliston davlat universiteti jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat kafedrasi jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Nazorat savollari

1. 
   Xavo gigienasi deyilganda nimani tushunasiz?
   

2. Xavoning organizmga qanday ta’siri bor?
2-savolning bayoni: Havoning gigienik xarakteristikasi quyidagi o’rsatkichlar yig’indisidan iborat: a) havoning fizikaviy xossalari – temperaturasi, namligi, harakati, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasi, elektrik holati, ionlantiruvchi radiatsiya, b) ximiyaviy tarkibi – havoning doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar – chang, tutun, qurum aralashmasi; g)mikroflora (mikroorganizmlar) – bakterial ifloslanish borligi.
Quyosh erdagi issiqlikning manbai bo’lib xizmat qiladi. Uning isitishi avvalo, erga etib kelib issiqliq energiyasiga aylanuvchi yorug’lik nurlari hisobiga bo’ladi. Atmosfera deyarli faqat issiq nurlangan tuproqdan isiydi. Shuning uchun er bilan tutashib turgan pastki havo qatlamining temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq bo’ladi. Erdan uzoqlashishi bilan u taxminan har yuz metrda 0,5 gradus pasayadi.
Havo temperaturasining issiqlik almashinuviga ta’siri uning muhim gigienik ahamiyati hisoblanadi. Yuqori temperatura tanadan issiqlik ajralishini chegaralasa, past temperatura uni kuchaytiradi. Markaziy nerv sistemasi orqali nazorat qilinib turuvchi termoregulyator mexanizmlarining etukligi tufayli odam har-xil temperatura sharoitlariga ko’nikishi va optimal temperaturalardan sag’al oshgan isiqlikka ham hiyla vaqt chidashi mumkin.
Sport praktikasida ortiqcha isib ketish issiq ob-havoda, ochiq havodagi va nomofiq qurilgan sport zallardagi mashg’ulotlarda sodir bo’lishi mumkin. Bundan holatda profilaktik chora-tadbirlar qo’llash lozim.
Fiziologik jihatdan organizm tashqi muhitning yuqori temperaturasiga moda almashinishini pasaytirish yo’li bilan, shuningdek tarkibida yog’ ko’paygan ter ajralishini kuchaytirish orqali ham moslashadi, bu esa terning teri yuzasida ancha teng taqsimlanishiga va bug’lanishiga sabab bo’ladi.
Havo namligi deganda har qanday gaz singari simob ustunining mm balandligi bilan o’lchanadigan havodagi suv bug’larining zichligi tushiniladi. Agar suv bug’larining zichligi chegaradan oshib ketsa, fazo suv bug’lari bilan to’yinadi; bundan ham oshib ketishi namlikning tuman, shudring yoki qirov holida ajralishiga olib keladi. Har bir havo temperaturasiga muayyan darajada suv bug’lari bilan to’yinganlik to’g’ri keladi. Temperatura qancha yuqori bo’lsa havoda suv bug’lari shuncha ko’p saqlanadi.
Atmosferadagi havo deyarli hamma vaqt harakatda bo’ladi. Buning sababi er sharidagi qizitishning bir xil bo’lmasligidandir. Havo harakati o’znining yo’nalishi va tezligi bilan harakterlanadi. Yo’nalishi shamol dunyoning qaysi tomonidan esayotganiga qarab aniqlanadi va rumbalar bilan belgilanadi. Dunyo 4 tomonning boshlang’ich harflari: Shimol, Janub, G’arb, Sharq bilan belgilanadi.
Iqlim deganda muayyan joy uchun harakterli bo’lgan va qup yillik kuzatishlar natijasida niqlangan o’rtacha holati tushiniladi. Ob-havo deganda esa mazkur sharoitda vaqtinchalik meteriologik sharoit tushiniladi. Bunda o’proq havo temperaturasi namligi, harakat tezligi, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasining kuchlanishi, bulutlar va yog’ingarchilik miqdori nazarda tutiladi. Lekin metereologik faktorlar tegishli o’rtacha kattalik, u klimni mediko-biologik nuqtai nazardan etarli darajada harakterlab bermaydi va unga to’la-to’kis gigienik baho berish uchun temperatura va boshqa kattaliklar tebranish ampletudasi va bular sodir bo’ladigan muddatning eng kichik ahamiyatini ham bilish zarur.
Akklimatizatsiya – odam organizmining yangi iqlim sharoitiga ko’nikish qobiliyati – akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil sharoitlari bilan farq qiladigan Yangi qator rayonlarning o’zlashtirilishi tufayli aktual ahamiyatga ega bo’lib qoladi. Bu mamlakatning har-xil oblastlarida, chet-ellarda musobaqa o’tkazuvchi sportsmenlar uchun ham zarur.
Mikroiqlim – bu termin chegaralangan maxsus joy territoriyasining iqlimini xarakterlaydi. Masalan: turar-joyning ba’zi bir aholi yashaydigan joylarida kurort, turistik lagerlardagi iqlim vahakazo. O’ziga xos rel’efi, erning qatlami, ko’kalamzorlashtirilganligi, suv havzasining mavjudligi, territoriyasining qurilish sistemasi va boshqalar tufayli qushni punktlarning mikroiqlim xususiyati har-xil bo’lishi smumkin. Joyning mikroiqlim xususiyatlarini hisobga olish, turar-joy qurilishlari, sport inshootlari, maktab, kasalxonalar qurish uchun sanitariya taraflari jihatidan qulay joy tanlashga imkon beradi.