Guliston davlat universiteti jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat kafedrasi jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Nazorat savollari
1. Gipoksiyaning ma’nosi?
2. Mitoxondriylar quvvatiga izox bering?
3. Chiniqish deganda nimani bilasiz?
2-savolning bayoni: Sovuqda chiniqish
Sovuqda chiniqishning fiziologik asoslari. Sovuqda chiniqish, eng avvalo, teriga hamda yuqori nafas olish yo’llaridagi shilliq« rardalarga ta’sir ko’rsatish orqali amalga oshiriladi..
Teri ikki qatlamdan tashkil topadi: birinchisi — yuqori qatlam epiderma (sirti qotib, tangasimon qatlamga aylaigan epitelial hujayralar) hamda quyi qatlam —der m alardan iborat bo’ladi. Dermalar qon aylanuvchi va . limfatik k_tson tomprlardan tashkil topgan kopglomeratdan, ter bezlaridan, tuk qopchalari-dan, nerv reqeptorlaridan iborat bo’lib, ularni tutib turgan birlashtiruv^i xujayralarga joylashgan bo’la-di. g’
Epidermada hujg’ayralar — melanotsitlar mavjud bo’lib, ular terini jiGar rakg (chiniqqan) tusga kirita-dkgan melannn pigm^ntinivg ultrabinafsha nurlari ta’sirn ostida sintezlanadi.
Sovuq qo’zg’atuvchnlar ta’siri {havo yoki suv pro-tsedurasi) ga organizmning reaktsiyasi uch fazaga bo’li-nadn. Birinchi fazada terida va yuqori nafas olish yo’l-larinnng shilliq pardalarida (sovuk havodan nafas olingan vaqtda) mayda arteriyalar spazmasi (arterial) sodir bo’ladi. Terining qon bilan ta’minlanishi ka-mayganligi natijasida uning harorati pasayadi, shu tu-fayli issiqlik ajratpsh ham ozayadi. Shunday qnlib, dastlabki paytda organizm o’zining doimiy haroratini saqlab qolishga intilib, sovuq ta’siridan o’zini hi-moya kiladi. Qamroq chinikqan kishilarda birinchi faza haroratning pasayish darajasi bo’yicha xam, uzoq vaqt davom etishi bo’yicha ham ancha sezilarli ifoda etilgak bo’ladi. Organizm reaktsiyasining bunday xususiyatndan kishining chinikkanlik darajasini aniqlash uchun foy* dalanadilar, Teriga muayyan bir haroratdagi (masalay» Q4) suv solingan ndish tekkiziladi va haroratning pasayish darajasipi va uning yana asli holiga. qayti-shi uchun qancha vaqt ketishini aniqlaydilar. ^!Sovuqdan ta’sirlanishning birinchi fazasi ikkinchi ^fazaning boshlanishi uchun impuls — turtki bo’ladi. Reflekslar ta’siri ostida neyroendokrin sistemasi orkali modda almashinuvi kuchayadi, skelet muskullarida, jigarda, nchki a’zolarda energiya ishlab chiqarish ortadi, qon bilan ta’minlanish kuchayadi, teridagi qon tomirlar kengayadi, teriga xizmat qiladigan kapillyarlar miqdo-ri ko’payadi.
Ikkinchi fazada organizm yana qam intensiv ravishda issiklik ajratish hisobiga gavdaiing doimiy harora-tini saqlab qolishga xarakat qiladi. Bunday jarayon-lar chiniqish mexanizmida ayniqsa muximdnr. Har bir protsedurada aynan mana shu mo’ljallangan fazaning o’znni tiklashga erishish va uchinchi faza rivojlana boshlashiga yo’l qo’ymaslik kerak. Uchinchi faza esa ortiq darajada zo’rikishining va muvofiqlashtiruvchi himoya qiluvchi mexanizmlar ishdan chiqishining natijasi hi-soblanadi. Bu fazada teri tomirlarida qon oqimi se-kinlashadi, tomirlar ko’kimtir rangga kiradi, g’udda-rudda et paydo bo’ladi, kishn o’z badanida noqulay tit-roq sezadi. Uchinchi fazaning paydo bo’lishi chiniqish omillarining me’yorldan ortib ketganligini ko’rsatuv-chi belgi xisoblanadi. .„
Reakqiyaning ikkinchi fazasi ancha tezroq boshlangai hamda barqaror xolda saqlab turilgan vaqtdagina chi-niqnsh effekti namoyop bo’ladi. Qishi chiniqa borgan sari uping sovuqdan junjikishi ham kamayib, chidam-liligi intensiv tarzda ortib boradi. Biroq sovuqdan ta’sirlanish kuchiiing darajasiga qarab chiniqishning fiziologik mexanizmlari taraqqiyotida muayyan o’ziga xos xususiyat mavjud bo’ladi (Yu. N. Chusov). Chunonchi, organnzm mo’’tadil, lekin xiyla uzoq muddat davom etadigan sovutish faktorlari (xavo harorati mo’’tadil ravishda pasaygan vaqtlarda uzoq muddat ochiq havoda bo’lish, mo’’tadil sovuq suvda uzoq vaqt suzib yurish) ta’siriga ko’proq darajada moslashib ketishi mumkin yoxud qattiq, lekin nisbatan qisqa muddat davom etadi-ganfaktorlar (qish kuni muzdek suvda cho’milish — morj bo’lish) ga nisbatan ham tezda adaptatsiya xosil kilishi mumkin.
Aftidai, organizm salomatligini saqlab kolishda, uning infektsion va infektsion bo’lmagan turli kasallik-lar ta’siriga, shuningdek, faqat fiziologik reaktsiyalar xususiyatining oqibatida yuz beradigan kasalliklargagi-na emas, shu bilan birga (turmushda, ishlab chiqarish sha-roitida), amaliy axamiyat kasb etadigan birinchn tipdagi qo’zg’atuvchilar ta’siri ostida yuz beradigan kasallik* larga bardosh berishda ham o’zining qulayligi, chini-qish uchun mosligi (ommaviyligi) tufayli chinnkishning birinchi turi ancha muhnm rol o’ynaydi.
Chiniqpshning sog’lomlashtiruvchi ta’siri (uning gi-gienik effekti) ga oid fiziologik mexanizm murakkab bo’lib, ko’pgina sistemalar va a’zolarni o’z ichiga oladi. Uni sxematik tarzda kuyidagicha tasavvur etish mum-kin. Chshshkdiruvchi faktorlarning ta’siri ostida tez-da reaktsiyaning ikkinchi — ancha samarali fazasi bosh-lanadi. Teri katlamlari va yuqori nafas olish yo’lla-rining shilliq pardalari kamroq soviydi hamda shu tu-fayli bakteriyalar va viruslarnpkg ta’sprnga ancha chidamli bo’lib qoladi. Energiya jarayonlarining erti-shi uglevodlar almashuvini normal holga keltirishga yordam beradi hamda ateroskleroz, gipertonik kasal-liklar, diabet va semirishning oldiii olishda njsbky rol o’ynaydi.
{Chinikish vaqtida immunik mexaiizmlar funktsiyasi ortadi. Markaziy nerv sistemasi xamda uning miya po’st-log’i ostidagi hosilalari (gipotalamus) orqali gipo-fiza — barcha endokrin bezlar ta’sirini nazorat qi-lib boradigan endokrin bezi funktsiyasini stimullash-tiriladi. Immunitetni stimulyatsiya qilishda gipofiza-ning ayrisimon (bo’qok) beziga hamda buyrak usti bezla-riga ko’rsatadigan ta’siri asosiy ahamiyatga ega bo’la-di. Bulardan birinchisi asosiy immupik mexanizmlar •— limfotsitlar va antitelalar funktsiyasini ta’min ztadi. Bu esa organizmni bakteriyalar va viruslar ta’-siri ostida boshlanadigan o’tkpr va surunkali infek-tsiyalardan yaxshi himoya qilnbgina kolmay, shu bilan birga, begona, zararli xujayralar paydo bo’lishini yax-tsshroq kuzatib, ularni yo’q qilib boradi va onkologik kasalliklar avj olishiga to’sqinlik qiladi. -
Buyrak usti bezlarining po’stlog’i funktsiyasi orti-Shi uning gormonlari — kortizonlar ko’proq hosil bo’lishi bilan immupik mexanizmlar ta’sirimi kuchay-tiradi, allergik reaktsiyalar va kasallixlar imkonini pasaytiradi, stressli ta’sirlarga, shu jumladan, jismoniy nagruzkalarga, iqlim faktorlariga, psixik qo’zgatuvchilarga, aqliy mehnatga organizmning adaptatsion qobilyatlarni oshirish.
Shunday qilib, sovukda chiniqish odam salomatligi-ii mustahkamlaydi, uning aqliy va jnsmoniy ish qobi-liyatini oshiradi, organizmni infektsion, allergik, za-rarli o’smalar xosil kiluvchi kasalliklarga bardoshli kiladi, ateroskleroz. semirish, diabetning oldipi ola-di. Chiniqish sportchilarning trenirovka nagruzkalari tezroq moslashib olishlariga imkon beradi hamda trenirovkalar ta’sirining samaralirots bo’lishiga zri-shyaladi. Haddan tashqari zo’riqish va toliqib qslnsh xavfi susayadi, yuqori darajadagi sport formasida im-m^nik himoyaning pasayish xavfi kamayadi.
Chiniqishning ta’siri chiniqish faktori (havo, suv, quyosh) ning turiga, ulardan qanday usul bilan foyda-lanish (artinish, cho’milish, dush qabul qilish, suzish)ga, chiniqish paytidagi harakat aktivligiga, protseduraning intensivligiga va qancha vaqt davom etishiga, chiniqqan-lik darajasiga bog’liq bo’ladi. Chiniqtiruvchi protsedu-ralarning muayyan bir joyga ko’rsatadigan lokal ta’si-ri muhim ahamiyatga egadir. Masalan, yuqori nafas olish yo’llarini infektsiyalardan profilaktika qilishda bu-run naychalarini, oyoqlarni, ko’krak qafasini chiniqti-rish aloxida axamiyatga ega bo’ladi.
Effextiv ravishda chinikish uchun uchta printsipga — adekvatlnkka, izchillikka vasistemali-likka rioya qilish kerak. Adekvatlik degapda, chiniq-tiruvchi faktor kuchining chinikqanlik darajasiga mu-vofiq kelishi, ya’ni ushbu faktorga organizmning shko-bin reaktsiyalanish qobiliyati tushutshladi. Chiniqtiruv-chi ta’sir intensivligi asta-sekin izchillik bilan oshi-rib borilmog’i zarur. Organizm chiniqtiruvchi faktor-larga nisbatan adaptatsiyani tez yo’qotadi va shuning uchun xam ularning ta’siri sistemali ravishda, amalda xar kuni yoki hatto kuniga ikki mahaldan amalga oshirib-borilishi kerak.
Noratsional chiniqish vaqtida yuqori nafas olish yo’llarida o’tkir va surunkali kasalliklar (shamolla-sh, gaymorit, bronxit, tonzillit, pnevmoniya), buyrak (nefrit), bo’g’im (artrit) kasalliklari avj olib ketishi mumkin. Bunday noratsional chiniqish ko’pincha yoshlar hayotida uchrab turadi. Ayniqsa, bu ba’zi bir yosh-larning haddan tashqari o’ziga bino ko’yib kerilishi,o’z sog’lig’i bilan ma^tanmoqchi bo’lkshi, moda to’g’rnsi-da noto’g’ri tasavvuri tufayli sodir bo’ladi (sovuq suv-da tegishli chiniqishga ega bo’lmay turib cho’milish, iklim sharoitiga mos kelmaydigan kiyimlar kiyib yurish,qish kunlari bosh kiyimsiz yurish va shunga o’xshash xol-lar tegishli tayyorgarlik ko’rmagan kishilarda bosh teri-sidagi tomirlarning uzoq muddatli spazmasiga, terining atrofiyasiga, soch to’kilishiga olib kelishi, shamollashga, burun-halqum singari a’zolarining surunkali kasalliklariga sabab bo’lishi mumkin)