Guliston davlat universiteti jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat kafedrasi jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Nazorat savollari
1. Chiniqish deyilganda nimani tushinasiz.
2. Issiq xavoga izox bering.
3. Siyrak xavo deyilganda nimani tushinasiz.


2-savolning bayoni: Sovuqda chiniqishning fiziologik asoslari
Sovuqda chiniqish, eng avvalo, teriga hamda yuqori nafas olish yo’llaridagi shilliq« pardalarga ta’sir ko’rsatish orqali amalga oshiriladi.
Teri ikki qatlamdan tashkil topadi: birinchisi—yuqori qatlam epiderma (sirti qotib, tangasimon qatlamga aylaigan epitelial hujayralar) hamda quyi qatlam —dermalardan iborat bo’ladi. Dermalar qon aylanuvchi va . limfatik k_tson tomprlardan tashkil topgan kopglomeratdan, ter bezlaridan, tuk qopchalari-dan, nerv reqeptorlaridan iborat bo’lib, ularni tutib turgan birlashtiruvchi xujayralarga joylashgan bo’la-di.
Epidermada hujayralar — melanotsitlar mavjud bo’lib, ular terini jigar rakg (chiniqqan) tusga kirita-dkgan melannn pigm^ntinivg ultrabinafsha nurlari ta’sirn ostida sintezlanadi.
Sovuq qo’zg’atuvchnlar ta’siri {havo yoki suv protsedurasi) ga organizmning reaktsiyasi uch fazaga bo’linadn.
Birinchi fazada terida va yuqori nafas olish yo’l-larinnng shilliq pardalarida (sovuk havodan nafas olingan vaqtda) mayda arteriyalar spazmasi (arterial) sodir bo’ladi. Terining qon bilan ta’minlanishi kamayganligi natijasida uning harorati pasayadi, shu tufayli issiqlik ajratpsh ham ozayadi. Shunday qnlib, dastlabki paytda organizm o’zining doimiy haroratini saqlab qolishga intilib, sovuq ta’siridan o’zini hi-moya kiladi. Qamroq chinikqan kishilarda birinchi faza haroratning pasayish darajasi bo’yicha xam, uzoq vaqt davom etishi bo’yicha ham ancha sezilarli ifoda etilgak bo’ladi. Organizm reaktsiyasining bunday xususiyatndan kishining chinikkanlik darajasini aniqlash uchun foydalanadilar, Teriga muayyan bir haroratdagi (masalay» Q4) suv solingan ndish tekkiziladi va haroratning pasayish darajasipi va uning yana asli holiga. qayti-shi uchun qancha vaqt ketishini aniqlaydilar. ^!Sovuqdan ta’sirlanishning birinchi fazasi ikkinchi fazaning boshlanishi uchun impuls — turtki bo’ladi. Reflekslar ta’siri ostida neyroendokrin sistemasi orkali modda almashinuvi kuchayadi, skelet muskullarida, jigarda, nchki a’zolarda energiya ishlab chiqarish ortadi, qon bilan ta’minlanish kuchayadi, teridagi qon tomirlari kengayadi, teriga xizmat qiladigan kapillyarlar miqdori ko’payadi.
Ikkinchi fazada organizm yana qam intensiv ravishda issiklik ajratish hisobiga gavdaiing doimiy haroratini saqlab qolishga xarakat qiladi. Bunday jarayonlar chiniqish mexanizmida ayniqsa muximdnr. Har bir protsedurada aynan mana shu mo’ljallangan fazaning o’znni tiklashga erishish va uchinchi faza rivojlana boshlashiga yo’l qo’ymaslik kerak. Uchinchi faza esa ortiq darajada zo’rikishining va muvofiqlashtiruvchi himoya qiluvchi mexanizmlar ishdan chiqishining natijasi hisoblanadi. Bu fazada teri tomirlarida qon oqimi se-kinlashadi, tomirlar ko’kimtir rangga kiradi, g’uddarudda et paydo bo’ladi, kishn o’z badanida noqulay titroq sezadi. Uchinchi fazaning paydo bo’lishi chiniqish omillarining me’yorldan ortib ketganligini ko’rsatuvchi belgi xisoblanadi.
Reakqiyaning ikkinchi fazasi ancha tezroq boshlangai hamda barqaror xolda saqlab turilgan vaqtdagina chi-niqnsh effekti namoyop bo’ladi. Kishi chiniqa borgan sari uping sovuqdan junjikishi ham kamayib, chidam-liligi intensiv tarzda ortib boradi. Biroq sovuqdan ta’sirlanish kuchiiing darajasiga qarab chiniqishning fiziologik mexanizmlari taraqqiyotida muayyan o’ziga xos xususiyat mavjud bo’ladi (Yu. N. Chusov). Chunonchi, organnzm mo’’tadil, lekin xiyla uzoq muddat davom etadigan sovutish faktorlari (xavo harorati mo’’tadil ravishda pasaygan vaqtlarda uzoq muddat ochiq havoda bo’lish, mo’’tadil sovuq suvda uzoq vaqt suzib yurish) ta’siriga ko’proq darajada moslashib ketishi mumkin yoxud qattiq, lekin nisbatan qisqa muddat davom etadi-ganfaktorlar (qish kuni muzdek suvda cho’milish — morj bo’lish) ga nisbatan ham tezda adaptatsiya xosil kilishi mumkin.
Aftidai, organizm salomatligini saqlab kolishda, uning infektsion va infektsion bo’lmagan turli kasallik-lar ta’siriga, shuningdek, faqat fiziologik reaktsiyalar xususiyatining oqibatida yuz beradigan kasalliklargagina emas, shu bilan birga (turmushda, ishlab chiqarish sharoitida), amaliy axamiyat kasb etadigan birinchn tipdagi qo’zg’atuvchilar ta’siri ostida yuz beradigan kasalliklarga bardosh berishda ham o’zining qulayligi, chini-qish uchun mosligi (ommaviyligi) tufayli chinikishning birinchi turi ancha muhnm rol o’ynaydi.