Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

UMUMTURKIY SO’ZLAR. Turkiy tillarda kadimdan qo’llanib kelayotgan shu kabi so’zlar umumturkiy so’zlar deb ataladi. Demak, o’zbek tili leksikasi, birinchidan, kadimdan mavjud bo’lgan umumturkiy so’zlar xisobiga shakllangan..Ko’pchilik turkiy tillarda hozir ham ishlatiladigan :barcha turkiy tillar uchun umumiy bo’lgan ko’pgina so’zlar borki, ular azaldan turkiy kabilalar tilida mavjud edi, ular xozir ham ishlatiladi.Masalan: kishi,ot,kul,oek,ko’z,bir,ikki…,un,.kel,ol,ur,yaxshi,to’g’ri.
Xozir o’zbek, qozoq, uyg’ur, qirg’iz, korakalpoq, turkman, ozarbayjon, no’g’ay, tatar, boshqird, chuvash, yoqut, tuva, deb nomlanadigan bir kator karindosh xalqlar turkiy kabilalarning gox kushilishi, gox ajralishi natijasida maydonga keldi. Shuning uchun Ham yukoridagi millatlar va xalqlarning tillari bir-birlariga juda yakindir.
Hozirgi o’zbek tili lug’at sostavining asosida ana shu umumturkiy so’zlar etadi. Umumturkiy so’zlar lug’at sostavining taxminan yarimini tashkil qiladi.
O’ZBEKChA SO’ZLAR. Keyinchalik shu so’zlarga yoki boshqa tillardan utgan so’zlarga turli affikslarning qo’shilishidan yangi so’zlar yasalgan: boshla (boshqla), ishchi (ishqchi), ishchan (ishqchan) kabi. Bunday so’zlar o’zbek tilining o’zida yasalganidan o’zbekcha so’zlar deb ataladi. O’zbekcha so’zlar asosan ikki xil yo’l bilan yasaladi:
1) morfologik yo’l bilan. Bunda o’zakka so’z yasovchi affikslar kushiladi: yonqilqgi (yonilgi), okQlaQmok (oklamok), saQmoQvarQchi (samovarchi);
2)sintaktik usul bilan. Bunda ikki yoki undan ortiq so’zning kushilishidan kushma va juft so’zlar yasaladi: gulbog’, gultojixuroz; Havo rang, bora kol; kozon-tovok, u-bu, besh-un. o’zbek tili ichki imkoniyatlari sharoitida o’zbek tili yoki boshqa til elementlari yordamida ko’pgina so’zlar yaratilgan. Masalan: ishxona, ayacha, surok, ulfatchilik, bog’dorchilik, undalma, xushbichim, Harakatchan, ekskovatorchi, chinakam kabilar.


Nazorat savollari:
1.O’z qatlam qanday qatlamchalarga bo’linadi?
2.Sof turkiycha so’zlarning asosiy xususiyatlari nimadan iborat?
3.Umumturkiy so’zlar boshqa tillardagi so’zlardan qanday farq qiladi?
Misollar asosida farqini asoslang.
4.O’zbekcha so’zlar qanday so’zlar hisoblanadmi?
5. O’zbekcha so’zlar qanday yasalishini misollar asosida tahlil qiling.