Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

11-mavzu: Alohida olingan so’zlar. Modal so`zlar, ularning ma’no va grammatik xususiyatlari, sintaktik vazifalari.
Mavzu rejasi
1. Alohida olingan so’zlar. Modal so`zlar
2. Modal so`zlarning ma’no turlari va sintaktik vazifasi.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va atamalar:
Modal so`z va modallik, modal mano, modal so`zlar, fikrning tasdig’ini bildiruvchi modal so`zlar, fikrni taxmin yo`li bilan ifodalovchi modal so`zlar, fikrning o`zaro munosabati va tartibini bildiruvchi modal so`zlar.
1-savol bayoni: Alohida olingan so’zlar haqida. Modal so`zlar.
O`zbek tilida modal manolar turli yo`llar bilan ifodalanadi.
Ot, fel, ravish so`zlarning maxsus formalari, yuklama va ko`makchilar hamda modal so`zlar o`z manolari bilan modallik anglatib turadi.
O`zbek tilida modal mano ifodalash uchun xizmat qiladigan alohida so`zlar guruhi borki , ular modal so`zlar deb yuritiladi.
Modal so`zlar (lotincha modus-usul, o`lchov, miqdor demakdir.) So`zlovchining gapda ifodalangan fikrga munosabatini anglatib turadi. Modal so`zlar mustaqil so`zlar kabi predmet, belgi va harakat kabi manolarni atamaydi, gap bo`lagi bo`lib kelaolmaydi. Ular odatda butun gapga tegishli bo`ladi: Mehnat ham turmush tajribasi, hunari bo`lmagan odam ishdagi kishining uyini, tuyg`usini anglamaydi, degan gapga albatta ,shubhasiz, ehtimol, demak kabi so`zlar qo`shilganda ham bu gapning manosi o`zgarmaydi.
Modal so`zlar bir butun leksik birlik sifatida qaraladi, ular morfemalarga ajratilmaydi; shubxasiz, so`zsiz kabi. Modal so`zlarning morfologik belgisi ularning o`zgarmasligidadir. Modal so`zlar gapning biror bo`lagiga yoki butun gapga taluqli bo`lib, kirish so`z vazifasida keladi va bu uning sintaktik vazifasi sanaladi. Semantik belgisi aniq tasdik yoki taxmin kabi modal manolarni ifodalashdir. Modal so`zlar mustaqil so`zlarga nisbatan kamroq nominativlikni, yordamchi so`zlarga nisbatan ko`proq mustaqillikga egaligi bilan xarakterlanadi.
Demak, fikrning voqelikka munosabatini aniq tasdiq va taxmin yo`li bilan bildirib, morfologik jihatdan o`zgarmaydigan, kirish so`z vazifasida keladigan so`zlar modal so`zlardir. Modal so`zlar aslida mustaqil so`zlardan o`sib chiqqan: afti- dan, haqiqatdan so`zlari ot turkumidan, shubhasiz, so`zsiz, tabiiy so`zlari sifatdan va boshqalar.
Modal so`zlar manosiga ko`ra ikki guruhga: fikrning aniqligini, fikrning noaniqligini bildiruvchi modal so`zlarga bo`linadi.
Fikrning aniqligini bildiruvchi modal so`zlar uning rostligini, chinligini ifoda etadi: albatta, tabiiy, haqiqatdan, shubhasiz kabilar.Fikrning noaniqligi gumon, tusmol, taxmin qilinadi. Bunday modal so`zlarga balki, ehtimol, chamasi kiradi.
Shuningdek, modal so`zlar afsuslanish (attang),fikrning o`zaro munosabati va tartibi (demak, xususan, xullas, masalan, jumadan, chunonchi, birinchidan, ikkinchidan kabilar) manolarini ifodalaydi.
Tilimizdagi mumkin, lozim, kerak, darkor, zarur, shart kabi so`zlar modal ma'nolar ifodalaydi.