Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Grammatik shaxs predikativlikni yuzaga keltiruvchi muhim grammatik kategoriya, gapning ajralmas bir xususiyati, zarur elementidir.
Grammatik shaxs kategoriyasi fe’llarning morfologik shaxs kategoriyasi asosida vujudga kelsa ham, undan bir muncha keng tushunchadir. Chunki grammatik shaxs kategoriyasi fe’l ishtirok etmagan gaplarda ham ifodalanadi. Bunda grammatik shaxs shaxs otlari, kishilik, belgilash-jamlash olmoshlari orqali, bular ham bo’lmaganda sintaktik konstruktsiyaning o’zi bilan ifodalangan bo’ladi. So’nggi holda grammatik shaxs boshqa shaxsli gaplarga qiyosan belgilanadi. Masalan: Toshkent –O’zbekistonning poytaxti gapining grammatik shaxsi Akram – o’qituvchi, U-ishonchli hamkor gaplariga qiyosan III– shaxsga aloqador bo’ladi. Grammatik shaxs kategoriyasida 1,2,3– shaxs, noaniq shaxs, umumlashgan shaxs hamda shaxssizlik ajratiladi. Bunda: a) fe’lning shaxs-son kategoriyasi; b) fe’lning nisbat kategoriyasi; v) shaxs olmoshlari; g) shaxs otlari qatnashadi.
Grammatik zamon. Gap orqali ifodalangan voqeaning ma’lum zamonga munosabati va bu munosabatni ifodalovchi shakllar tizimi gapning grammatik zamon kategoriyasi deyiladi. Grammatik zamon kategoriyasi fe’lning zamon ko’rsatadigan maxsus shakllari, payt bildiruvchi so’zlar, payt ravishlari, bu vositalar bo’lmaganda sintaktik qurilmaning o’zi orqali ifodalanadi.
Grammatik zamon kategoriyasi fe’lning zamon kategoriyasidan keng tushunchadir. Fe’lning zamon kategoriyasi fe’lning turli zamon shakllarini qamrasa, gapning grammatik zamon kategoriyasi tarkibiga fe’lning turli shakllarini qo’llashga imkon beradigan gapning turli shakllari kiradi. Shunga muvofiq gapning zamon paradigmasi a’zolarining miqdori turlicha bo’ladi.1) Gapning zamon paradigmasi fe’l zamon paradigmasiga muvofiq keladi. Bu vaqtda gapning uyushtiruvchi bosh bo’lagi fe’l bo’ladi va u gapda o’zining barcha shakllari bilan kela oladi. Men (o’qidim), (o’qiganman), (o’qib edim), (o’qiyotgan edim), (o’qiyapman), (o’qimoqdaman), (o’qiyotirman), (o’qimoqchiman), (o’qiyman) kabi.2)Gap tuzilishidagi ayrim ishtirokchilar fe’lning faqat ayrim shakllari bilan kelishini taqozo qiladi. Bu vaqtda gap faqat bir zamon shaklida keladi: Hozirgina keldi. 3) Ot kesimli gaplarda kesim zamon shakliga ega bo’lmay, zamon ma’nosi gapning tuzilishi orqali ifodalanadi va hozirgi zamonga taalluqli bo’ladi. Men talabaman. Otam-o’qituvchi. 4)Atov gaplarda zamon gapning umumiy mazmuni orqali ifodalanib, hozirgi zamonni bildiradi. Bahor. Hamma yoq ko’m-ko’k.5) Ba’zan predmet, voqea, hodisa ish-harakat qaysi zamonda yuz berishi emas, balki shu harakatning o’zi muhim bo’ladi. Bunda umumzamon ma’nosi ifodalanadi. Umuman hozirgi zamonga to’g’ri keladi: Po’lat – qattiq metall. Qush ham hayvonot dunyosiga kiradi. Chopsa chopilmaydi, ko’msa ko’milmaydi.