Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

7. Sintaktik qurilmalar to’rt xil ko’rinishga ega: a)so’z birikmasi; b) sodda gap; b) qo’shma gap; s) matn(mikromatn).Shunga ko’ra sintaksis ham o’z ichida to’rtga bo’linadi:1)so’z birikmasi sintaksisi; 2) sodda gap sintaksisi; 3) qo’shma gap sintaksisi) 4) mikro matn sintaksisi.
8. So’z birikmasi sintaksisning gapning nominativ funktsiya bajaruvchi nopredikativ birligi hisoblanadi.
*Nutq jarayonida ikki yoki undan ortiq mustaqil til birliklaridan birining ikkinchisiga grammatik jihatdan tobelanib,uning ma’nosini aniqlab, izohlab, to’ldirib kelishi natijasida hosil bo’ladigan tushuncha ifodalovchi erkin birikma so’z birikmasi deyiladi.
* So’z birikmalari uch tomonlama, uch mezonga ko’ra tasnif qilinadi :
-tuzilishiga ko’ra;
-hokim komponentning ifodalanishiga ko’ra;
-tobe komponentning sintaktik vazifasiga ko’ra.
*So’z birikmasi tuzilishiga ko’ra ikkiga bo’linadi : a)sodda so’z birikmasi; b) murakkab so’z birikmasi .
Sodda so’z birikmasi. Tobe va hokim komponentlar ikki mustaqil so’zdan, shuningdek, bir so’z yoki bir so’z shakli hukmida qabul qilinadigan frazeologizmlar, turg’un birikmalar, tarkibli nomlar bilan ifodalangan so’z birikmalari sodda so’z birikmalari hisoblanadi .
Murakkab so’z birikmasi. Murakkab so’z birikmalari sodda so’z birikmasining kengayishidan, birikmalarning qo’shilishidan hosil bo’ladi. Bunda kengayish, yoyiqlashish, asosan, tobe komponentga taalluqli bo’ladi. Chunki murakkab birikma hokim komponent ma’nosini yanada aniqlashtirish, konkretlashtirish, yorqinlashtirish ehtiyoji tufayli yuzaga keladi. Masalan:yosh yozuvchi – iste’dodli yosh yozuvchi – sirlaryolik iste’dodli yosh yozuvchi kabi.
9. Hokim komponentning ifodalanishiga ko’ra so’z birikmasi umumlashtirilib, asosan, ikki guruhga ajratiladi:
1)otli so’z birikmalari;2)fe’lli so’z birikmalari.
Otli so’z birikmalari keng ma’noda bo’lib, komponenti ot, sifat, son, olmosh, ravish, harakat nomi, undov, taklidiy so’zlar bilan ifodalangan so’z birikmalarini o’z ichiga oladi.