Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

3.Differentsiatsiya prinsipi. Bu printsipga ko’ra, tinish belgilari yozuv texnikasi (formasi)ni farqlash, tinish belgilarining qo’sha qo’llanishidagi tartib va sistemani belgilash, gapdagi murakkab mazmunni konkretlashtirish uchun qo’llanadi. Shuningdek, tinish belgilarining o’z shaklini o’zgartgan holda qo’llanishi ham shu printsipga asoslanadi.
Ba’zan jumla boshida yoki oxirida ikki qo’shtirnoqning parallel (barobar) ishlatilishi zarur bo’lib qoladi va bu ikki tinish belgisi ham barobar ishlatiladi. Bunday holatlarda ulardan biri (yonma-yon turgan ikki qo’shtirnoqdan birinchisi) boshqacha shaklda ishlatiladi: « “Qutlug’ qon”romani Oybekning birinchi yirik prozaik asaridir», - dedi o’qituvchi. Bu misolda birinchi qo’shtirnoq «burchak» shaklida qo’llanib, ko’chirma nutqning boshlanish va tugallanish chegarasini aniq belgilash uchun ishlatilgan; ikkinchi qo’shtirnoq esa, odatdagidek qo’llanib, asarning nomini chegaralab ko’rsatgan.
Agar ikki qavsning birgalikda ishlatilishi lozim bo’lsa, ularning birinchisi katta qavs (kvadrat qavs) shaklida, ikkinchisi esa odatdagidek (kichik qavs) shaklida ishlatiladi: Ikki komanda («Paxtakor» (Toshkent) – «qayrat» (Olma–ota) o’rtasidagi uchrashuv maydon egalarining g’alabasi bilan tugadi. qavsning ikki xil shaklda ishlatilishi tasodifiy hodisa emas; bu bilan yozma nutqning stilistik ravonligi, o’zaro aloqador qismlarning chegarasi, sintaktik munosabatlari aniq ko’rsatiladi.
Ilmiy stilda, jumla ichida so’zlarni qisqartirishda, tsitatalarning manbaini ko’rsatishda, havolalarda, kitob muqovalarida nashriyot nomi va nashr vaqtini ko’rsatishda tinish belgilari differentsiatsiya printsipiga asosan ishlatiladi. Masalan: Toshkent – 1965 yoki T., 1965; «Fan» nashriyoti, Toshkent – 1966 yoki «Fan» nashr., T.,1966. Misollardan ko’rinadiki, so’zlar qisqartirilmaganda faqat tire ishlatilsa, ular qisqartirilganda tirening o’rniga ikki tinish belgisi – nuqta va vergul qo’yiladi. Demak, tinish belgilarining yozuv formalariga bog’liq holda odatdagidan farqli ishlatilishi differentsiatsiya printsipi asosida yuz beradi.
Demak, hozirgi o’zbek tilida tinish belgilari uch printsip – logik-grammatik, stilistik va differentsiatsiya printsiplari asosida qo’yiladi. Bulardan logik-grammatik printsip etakchi bo’lib, keyingi ikki printsip shunga asoslanadi.