Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Misollar

Bosh gapdagi voqea- hodisa-ning, harakat-ning yuzaga ke-lish sababini bildiradigan (bosh gap esa uning natija-sini ko’rsata-di)

Shuning uchun, shu sababli, -sa kerak Chunki Negaki Sababki -ki Shekilli

Oldin Keyin oldin

Har kuni ortar ko’zlarimda nur, shuning uchun yo’q aslo g’amim. (H.O) Oysulton to’g’ri gapirdi shekilli, hamma jim qoldi. Majlis ko’p davom etmagan bo’lsa kerak, Sergey tez qaytdi. Oyoqlari erga yopishib qoldimi, sira qimirlay olmadi. Uning jahl ustida rayonga ketmaganligi aniq bo’lib qoldi, chunki o’z qishlog’iga bu holda ketmas edi. Endi chiroyli yozishga o’rganmasak bo’lmaydi, negaki o’zimizdan shoirlar paydo bo’layapti. Gapni cho’zishning hojati yo’q, sababki odamlar tayyor. Men sizga shuning uchun ishonmaymanki, siz olg’a qarab emas, orqaga qarab ketyapsiz. Baxtim borki, har narsa go’zal, Ko’rinadi mening ko’zimga.

Shart ergash gap
Shart ergash gap bosh gapdagi ish harkat, voqea –hodisaning qanday shart bilan yuzaga kelgani yoki yuzaga kelajagini bildiradi.Inson bolasi astoydil jazm qilsa, tomga lavlagi ekib, hosilini bo’g’otning orasidan olishi hech gap emas.
Shart ergash gap ikki xil bo’ladi: real voqea-hodisani ifodalaydigan shart ergash gaplar; mo’ljallagan, taxminlangan voqea- hodisani ifodalaydigan shart ergash gaplar.
Ergash gapda shart bosh gapdagi natijani keltirib chiqargan bo’lsa, bu real voqea –hodisani ifodalagan shart ergash gap hisoblanadi. M: Ahvol shu holda ketaversa,deyarli hamma bir-bir tijorat yo’liga kirib chiqadi.
Ergash gapdagi shart taxminlangan, mo’ljallangan voqeani ham ifodalashi mumkin. Ko’zim ilgari ochilgan bo’lsa edi, men o’z yuragimni burilarga edirar edimmi?
Shart ergash gap bosh gapga fe’lning shart mayli formasi -ganda edi yordamchisi, shuningdek, -(a) r, -masQ ekan formalari orqali bog’lanadi. Uyda mustaqil o’qimas, o’rganmas ekansiz, biror fanni talab darajasida o’zlashtira olmaysiz.
Ba’zan shart mazmunini kuchaytirish uchun ergash gapning boshida agar, bordiyu, mabodo, basharti kabi so’zlar qo’llaniladi.Agar shu tuproq bo’lmaganda edi, menda na yurak, na baxt, na oila bo’lar edi.
Shart ergash gaplar ba’zan bir sostavli yoki to’liqsiz gap shaklidagi bosh gapni izohlab keladi. Qari kelsa- oshga, yosh kelsa, ishga.
Shart ergash gap ba’zan so’z-gap holidagi bosh gapni izohlab, shart ma’nosini ifodalab keladi.Menga bitta ishora qilsa, bo’lgani- hammangiz ketsangiz ham mayli.
To’siqsiz ergash gap
Tarkibida bosh gapdagi ish-harakat, voqea-hodisaning yuzaga kelishi uchun zarur va shart bo’lgan, lekin unga to’siq bo’la olmagan ergash gapi bo’lgan qo’shma gaplar to’siqsiz ergash gapli qo’shma gap deyiladi. Masalan: Shabada esib turgan bo’lsa-da, havo dim va issiq.
To’siqsiz ergash gap ko’pincha bosh gapdan oldin keladi va bosh gapga quyidagi vositalar yordamida bog’lanadi:

1. 
   Fe’lning shart mayli formasi:- saQham yuklamasi orqali: Vodiy nafasi kelib tursa ham, hali aylanma tog’ yo’llari tikka, xatarli.
   
2. 
   Fe’lning shart mayli formasi: saQda yuklamasi: Gaplar eshitilmagan bo’lsa-da, martenchilar bir-birlarini ko’z qarashlaridan angladilar.
   
3. 
   Bo’lishsiz shakldagi buyruq-istak mayli fe’llari orqali birikadi. Bunda ergash gaplar tarkibida qancha, har qancha, qanchalik, qanday kabi olmoshlar ishtirok etadi. Qunduzxon o’zini har qancha tutishga urinmasin, og’ir yo’qotishning azobi uni qiynar ezardi.
   
4. 
   Aniq o’tgan zamon fe’liQhamki yordamida birikadi: Oradan ikki oy o’tdi hamki Ikromdan darak bo’lmadi. Bu holda ham bosh gapning kesimi inkor shaklda bo’ladi.
   
5. 
   Bo’lishli –bo’lishsiz holda takrorlangan buyruq, shart maylidagi fe’l bilan bog’lanadi: Xoh ishoning, xoh ishonmang, kecha tomorqamizga katta havo shari ko’ndi.
   
6. 
   Ba’zan to’siqsiz ergash gap bosh gapga fe’lning shart mayli formasida bog’lanadi: Qilich solsa, to’g’ralmayman. O’lmayman, o’q qadalsa.