Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Tavsiya qilinadigan asosiy adabiyotlar
1. Hamroev M. va b. Ona tili. T., 2007.
2.A. G’ulomov. M. Asqarova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis.T. 1987.
3. R.Sayfullaeva. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2009.
Qo’shimcha adabiyotlar:
1. A.Hojiev. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. Toshkent, 2002.
2.A. Nurmanov, R. Rasulov. O’zbek tili jadvallarda.T.,1993.
3. A.Nurmonov. Gap haqida sintaktik nazariyalar. T., 1988.
4.Ne’matov H., Sayfullaeva R., Qurbonova M. O’zbek tili struktural sintaksisi asoslari. -Toshkent: Universitet, 1999. -556 b.


5- mavzu: Bog’lovchisiz qo’shma gap va ularning turlari
Reja:

1. 
   Bog’lovchisiz qo’shma gap va uning turlari haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap .
   
3. 
   Ergash gapli qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap .
   

Tayanch tushuncha va atamalar.
Bog’lovchisiz bog’lanish, tenglovchi intonatsiya, tobelovchi intonatsiya.Mazmuniy
1-m a s a l a . Bog’lovchisiz qo’shma gap va uning turlari to’g’risida umumiy tushuncha.
1.Ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning bog’lovchilarsiz, faqat mazmun va birlashtiruvchi intonatsiya yordamida bog’lanishidan tashkil topgan sintaktik tuzilmalar bog’lovchisiz qo’shma gap deyiladi. Odamning tanasida chorakam besh litr qon bor, shuning hammasi taxminan har minutda bir marta yurakdan o’tib turadi.
Bog’lovchisiz qo’shma gap ning komponentlari bir-biridan sanash intonatsiyasiga o’xshash tugallanmagan intonatsiya bilan ajralib turadi va unda voqealarning bir vaqtda yoki ketma-ket yuz berishi ko’proq tasviriy tarzda ifodalanadi. Daraxtlarning ustidan onda-sonda qushlarning sadosi bir zumgina yangrar, yana jimlik cho’kardi.
Bog’lovchisiz qo’shma gap komponetlari teng yoki ergashtiruvchi bog’lovchilarsiz birikadi. Biroq bog’lovchisiz qo’shma gap larni tashkil etgan sodda gaplarning tuzilishida leksik, morfologik, sintaktik parallemezm (muvoziylik) mavjud bo’ladi. Bu holatlar qismlarni bog’langan qo’shma gap ga ham, ergash gapli qo’shma gapga nisbatan ham zich bog’lab, ma’lum qo’shma gap turining tuzilishiga sabab bo’ladi.
Xullas, ohang, intonatsiya bog’lovchisiz qo’shma gaplar tuzilishida asosiy, hal qiluvchi vosita hisoblanadi. ohang bog’lovchisiz qo’shma gaplarda turlicha ma’no va ma’no nozikliklarining ifodalanishida ham asosiy omildir.
Shu ma’noda bog’lovchisiz qo’shma gap bog’langan yoki ergash gapli qo’shma gaplarning bir varianti emas, balki alohida bir tipidir, deyish mumkin.
Gaplarni biriktiruvchi grammatik vositalar qatnashmaganda ayrim so’z va ohang vositalarining roli ortadi. Shu sababli bog’lovchisiz qo’shma gap larning komponentlarini bog’lashda ayrim so’zlar, umumiy ikkinchi darajali bo’laklar, ayrim gap bo’laklarining takrorlanishi, komponentlar kesimlarining bir xil zamon va shaklda bo’lishi, elliptik qurilmalar muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun bu xil Qo’shma gaplarga nisbatan bog’lovchisiz atamasini qullash shartli bo’lib qoladi. Zero, yuqorida ko’rsatib o’tilgan vositalar ham keng ma’noda bog’lovchi vositalardir.
Bog’lovchisiz qo’shma gaplar komponentlarining munosabati jihatidan ikki xil bo’ladi: 1) teng, 2) tobe.
Birinchi tur bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari o’zaro mazmunan teng munosabatda bo’ladi va tenglovchi intonatsiya (ohang) orqali bog’lanadi. Shu jihatdan bog’langan qo’shma gapga o’xshaydi. Ular o’rtasidagi farq bog’lovchisiz qo’shma gaplarda teng bog’lovchilarning qo’llanmasligidadir. qiyos uchun: Yalpi yig’ilish o’z ishini soat o’n ikki tugatdi, sho’’balarniki soat beshda. Yalpi yigilish o’z ishini soat o’n ikkida tugatdi,sho’balar esa soat beshda tugatdi.
Ikkinchi tur bog’lovchisiz qo’shma gap qismlari o’zaro tobe munosabatda bo’ladi va tobelovchi intonatsiya (ohang) orqali bog’lanadi. Shu jihatdan ular ergashgan (ergash gapli) qo’shma gapga o’xshaydi. Qo’shning tinch – sen tinch. qo’shning tinch bo’lsa, sen ham tinch bo’lasan. Shulardan kelib chiqqan holda bog’lovchisiz qo’shma gap larni ikki turga ajratish mumkin.

1. 
   Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap .
   
2. 
   Ergash gapli qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap .