Gulchehra shadmanova, soyibjon mirzayev «zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari»

 
— texnologik jarayonning barcha bosqichlarida 
ma‘lumotlarni o‘zgartirish ketma-ketligini avtomatlashtirish.
2.2.Axborot tizimlarining tasniflanishi
 
Avtomatlashgan tizimlar tushunchasi qayta ishlashning samaradorligi bilan 
uzviy bog‘langan bo‘lib, uning asosida component(tarkibiy qism)lar va 
jarayonlarning ixtisoslashuvi yotadi. Bunday «ixtisoslashganlik» odatda qayta 
ishlanadigan ob‘ektlar va masalalarning xususiyatlari, tizimning oldindan 
aniqlangan maqsadi orqali shartlangan bo‘ladi.
ATlari ishlatilishi va qo‘llanilishiga qarab quyidagi belgilari bo‘yicha 
tasniflanishi mumkin:
1)
Natijaviy axborotning ishlatilish xarakteri bo‘yicha: 
•
Foydalanuvchi so‘rovi bo‘yicha axbototni yig‘ish, saqlash,uzatishni 
ta‘minlovchi axborot-qidiruv; 
•
Qarorlar qabul qilishni qo‘llab quvvatlovchi tizim sifatida foydalanuvchi 
axborotli maslahat; 
•
Jarayon yoki murakkab ob‘ektlarni bevosita boshqarishni amalga oshiruvchi 
axborotli-boshqaruv; 
2)
qo‘llanilish sohasi bo‘yicha: 
•
ishlab chiqarish; 
•
ilmiy-tekshirish; 
•
kutubxonaning AAT, moliyaviy, ofisning AT v.b.; 
3) boshqaruv ob‘ekti bo‘icha: 
•
avtomatlashgan loyihalash; 
•
texnologik jarayonlarni boshqaruv; 
•
korxonani boshqarish va b.; 
4)
 
qayta ishlash jarayonlarini avtomatlashtirish darajasi boyicha: 
•
axborotni qo‘l bilan qayta ishlash; 

---

22 
•
axborotni mexanik qayta ishlash; 
•
axborotni avtomatik qayta ishlash; 
•
axborotni avtomatlashgan qayta ishlash; 
5)
 
mumkin bo‘lgan qo‘llanishning ixtisoslashuv darajasi bo‘yicha
:
•
universal; 
•
ixtisoslashgan (muammoli-yo‘naltirilgan). 
ATlariga boshqa tipologik(narsa va hodisalarning turli turlari o‘rtasidagi 
munosabatlarning tasniflanishi) nuqtai nazar maxsus «axborotlashgan» bo‘lib, bu 
yerda tasniflanish belgilari axborotni qayta ishlash texnologiyasining xususiyati 
bilan aniqlanadi, bu xususiyat tizimga ham o‘tkaziladi. Bu nuqtai nazardan axborot 
tizimalari quyidagi belgilari bo‘yicha tasniflanadi: 
1.
Saqlanadigan axborotning turi bo‘yicha faktografik, hujjatli, leksikografik 
ATlariga ajratish mumkin.
Faktografik
tizimlar
foydalanish konteksti(matnning to‘la ma‘noni 
anglatuvchi bir butun qismi) oldindan aniqlangan va odatda ma‘lumotlar 
chizmasida belgilangan yoki qayta ishlash ketma-ketligida ma‘lumotlarni qayta 
ishlashga yo‘naltirilgan.
Hujjatli
AT axborotni taqdim qilish darajasi 
bo‘yicha -to‘liq matnli va 
(«birinchi marotiba» qayta ishlanuvchi deb ataladigan hujjatlar) va 
bibliografrik-
referativ
(«ikkinchi marotiba qayta ishlanuvchi» bular dastlabki hujjatlarni manzilli 
va mazmunli aks ettiruvchi hujjatlardir). Hujjatli
ATlarida 
ma
‘
lumotlardan 
foydalanish konteksti uni tuzganda aniqlanganidan boshqacha bo‘lishi mumkin.
Leksikografik
 
—
bu klassifikatorlar, kodifikatorlar, so‘zlar asosining lug‘ati, 
tezauruslar, va h., bular odatda birgalikdagi hujjatli va faktografik MB da 
spravochnik sifatida ishlatiladi va shu bilan birga ma‘lumotlar kontekstini 
oldindan aniqlaydi.
2.
Axborot tizimini amalga oshirishda ishlatiladigan MBBT(ma‘lumotlar 
bazasini boshqarish tizimi) ma‘lumotlar modelining turi bo‘yicha uchta sinfga 
bo‘linadi: 
iyerarxik, tarmoqli, relyatsion
.
3.
Ma‘lumotlarni saqlash topologiyasi bo‘yicha local taqsimlangan AT ga 

---

23 
bo‘linadi.
4.
Ma‘lumotlardan foydalanish tezkorligi bo‘yicha tezkor va spravochnikli-
axborotlarga ajratish mumkin. Oxirgiga retrospektiv axborotli (kutubxona electron 
katalogi, statistic axborotlarning MB va b.) AATsifatida qarash mumkin, mavjud 
yozuvlarga odatda o‘zgartirish kiritilmaslik ehtimoli mavjud, ular asosiy faoliyatni 
qo‘llash uchun foydalaniladi. Tezkor AT predmet sohasidagi ob‘yektlar va 
texnologik jarayonlarning holatini va boshqarishni tezkor aks ettirish uchun 
mo‘ljallangan. Bu holatda ma‘lumotlar MB dan nafaqat olib tashlanadi, balki 
o‘zgartiriladi va qo‘shiladi.
5.
AT axborotlarga kirish(dostupnost) darajasi bo‘yicha tizimlar resursiga kirish 
boyicha 
ommaviy 
kirish 
mumkin 
bo‘lgan
 
va 
kirish 
chegaralangan 
foydalanuvchilarga bo‘linadi. Oxirgisida avtorlashtirilgan (avtorning ruxsati bilan) 
kirish to‘g‘risida gapirilayapti, y‘ani nafaqat individual ma‘lumotlar to‘plamini 
aniqlovchi, balkim aniq foydalanuvchi uchun kirish mumkin bo‘lgan operatsiyalar 
uchun ham. Shuni aytish mumkinki, bu keltirilgan tasnif mukammal emas u 
faoliyat doirasidagi tarixan yuzaga kelgan axborot tizimlari va texnologiyalarini 
ishlab chiqish va qollash bilan bog‘liq ish holatini aks ettiradi.