|
Aziziddin Nasafiy.
To’liq nomi – Aziziddin ibn Muhammad an
- Nasafiy) (1220, Nasaf, Qashqadaryo – 1305, Yazd, Abarko’h) –
buyuk ensiklopedist olim, tabib, tasavvuf falsafasining yirik vakili.
Shayx Najmiddin Kubro va Ibn al - Arabiy ta’limotlarini o’zaro
bog’lagan kubroviya mashoyixlaridan biri.
Aziziddin Nasafiy dastlab Nasaf, so’ng mo’g’ullar istilosi
davrida Buxoro madrasalarida ta’lim olgan
1
. Falsafa va tasavvufni
o’rganish bilan birga tib ilmidan ham yuksak mahoratga ega bo’lgan.
Bir muddat Buxoro madrasalarida talabalarga tasavvufdan darslar
o’tgan. Nasafiy 1243-52 - yillarda Xurosonda yetuk oriflardan
bo’lmish Sa’diddin Hamaviy (Hamuya, 1191-1252) bilan tanishadi va
uni o’zining piri deb biladi. 1273 - yili Buxorodan Bahrobod
(Xuroson)ga ketgan, Isfahon va Sheroz safaridan so’ng Yazdning
Abarko’h shahrini maskan tutgan. Umrining oxirigacha shu yerda
yashab, shu yerda vafot etgan.
1
Ҳомиджон Ҳомидий. Тасаввуф алломалари. – Т.: «Шарқ», 2009. – 130 б.
101
Nasafiy hamma asarlarini fors tilida yozgan. Nasafiyni komil
inson tadqiqotchisi desak mubolag’a bo’lmaydi. «Al - inson al –
komil» («Komil inson») asari olim yozgan risolalarning eng mashhuri
bo’lib, uni fransiyalik olim Marijan Mole fransuz tiliga tarjima qilgan.
Kitob bir muqaddima va turli mavzularga bag’ishlangan 22 risoladan
iborat.
Undagi
risolalarning
ko’pi
«Manozil
us-soyirin»
(«Yo’lovchilar qo’nalg’asi»)ning ba’zi nusxalarida uchraydi. Ushbu
asar 556 sahifa bo’lib, irfon va hikmatlarga oid nozik tushunchalardan
bahs yuritadi. Irfon va hikmat masalalari va asosi haqida yana «Bayot
ut-tanzil» nomli kichik va muxtasar kitobi ham bor. Nasafiyning
bildirishicha, uning fikr va aqidalari faqat «Maqsad ul-aqso»
(«So’nggi maqsad») asarida ifodalangan. Asar 8 fasl, 8 bob va 1
xotimadan iborat. Shuningdek, olimning «Kashf ul – haqoyiq»
(«Haqiqatlarning yaralishi»), «Zubdat ul – haqoyiq» («Haqiqatlar
qaymog’i»), «Nuzul va uruj» («Quyilash va ko’tarilishi»), «Mabda’ va
ma’od» («Chiqish va qaytish»), «Miftoh ul-asror» («Sirlar kaliti»),
«Nafsi insoniy», «Vahdati vujud» va boshqa kitoblari chet ellarda
chop etilgan. «Zubdat ul-haqoyiq» asari tasavvufshunos olim,
professor N.Komilov tarjimasida o’zbek tilida chop etildi.
Olam va odam birligi ta’limoti Nasafiy asarlarining mohiyatini
tashkil etadi. Uning ijodi arab, ingliz, nemis, fransuz, turk, hind, rus
olimlari tomonidan tadqiq etilgan. Qo’lyozma nusxalari Vena,
Leyden, London, Kalkutta, Dushanbe, Istanbul, Sank-Peterburg,
Tehron shaharlari kutubxonalarida, O’zbekiston FA Sharqshunoslik
instituti qo’lyozmalar fondida saqlanadi.
Aziziddin Nasafiy tasavvuf ta’limotini rivojlantirishga ustozlari
– shayx Najmiddin Kubro, Sa’diddin Hamaviylarning g’oyalarini
davom ettirdi. U «Insoni komil» nomli risolasida komil insonga ta’rif
berib, shunday yozadi: «Bilgilki, komil inson deb shariat va tariqat va
haqiqatda yetuk bo’lgan odamga aytadilar va agar bu iborani
tushunmasang, boshqa ibora bilan aytayin: bilgilki, komil inson
shunday insondirkim, unda quyidagi to’rt narsa kamolotga yetgan
bo’lsin: yaxshi so’z, yaxshi fe’l, yaxshi axloq va maorif»
1
.
1
Комилов Н. Тасаввуф ёки комил инсон ахлоқи. Биринчи китоб. Т.: Ёзувчи, 1996. 147-
бет.
102
Bu sifatlar bilan ziynatlangan odam yolg’on, riyo va
badkirdorlikdan chekinadi, hamma vaqt ezgu niyat bilan yashab, ezgu
ishlarga tayyor turadi.
Yaxshi sifatlarni egallab borgan odam komil inson martabasiga
ko’tarila oladi. Komil inson – insonlarning eng mukammali, eng oqili
va donosi. Komil inson insonlar jamiyati ichidan yetishib chiqadigan
mo’tabar zotdir. Insonlar komillikka axloqiy-ma’naviy poklanish
jarayonida erishadilar.
Aziziddin Nasafiy kamolotning belgisi sifatida ikki narsani asos
qilib oladi. Birinchisi – hamida (go’zal) axloq bo’lsa, ikkinchisi – o’z-
o’zini tiyish. Shu ikki asosning bor yoki yo’qligiga qarab u odamlarni
uch qismga ajratadi.
Birinchisi, hamida axloqiy xislatlar bilan bezanmagan va o’z-
o’zini tanimagan odamlar. Ikkinchisi, hamida axloqiy xislatlar bilan
bezangan, ammo o’z-o’zini anglamagan odamlar. Uchinchisi, hamida
axloqiy sifatlar bilan bezangan va o’z-o’zini tanigan, anglagan
odamlar. Olimning nazarida uchinchi toifa odamlar komil insonlardir:
«Binobarin, insonning kamolotga erishishi hamida axloqqa ega bo’lish
va o’z-o’zini tanish bilan amalga oshadi»
1
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
