Globallashuv asoslari

– ularda, turli xildagi ma'naviy tahdidlarga qarshi immunitetni shakllantirish; 
–  yoshlarni  ma'naviy  merosimiz  namunalari  bilan  muntazam  ravishda 
tanishtirib borish; 
–  yosh  bolalarga  mobil  telefonlar  va  kompyuter  o'yinlarining  inson  sog'ligi, 
ma'naviyati,  ongiga  yetkazadigan  salbiy  ta'sirlari  haqida  tushuntirish  ishlari  olib  borish 
lozim. 
Shundagina biz yoshlarimizni, shu bilan birga xalqimizni har qanday yovuz kuchlar 
va ma'naviy tahdidlar to'fonidan omon saqlaymiz, ular qalbida yurtga sadoqat, vatanga muhabbat 
tuyg`ularini shakllantira olamiz. 
  XX asrning ikkinchi yarmida insonning ajralmas huquqlarini ta‘minlash va himoya 
qilish muammosi global xususiyat kasb etdi va ayniqsa so‗nggi paytlarda eng o‗tkir va dolzarb 
muammolardan  biriga  aylandi.  Shunga  muvofiq  inson  huquqlari  bilan  bog‗liq  ilmiy  masalalar 
siyosatshunoslik  fani  turli  sohalarida  o‗rganilmoqda.      Bugungi  kundagi  qarashlarning  o‗ziga 
xosligi shundaki, ularda insonning ajralmas huquqlari bilan bog‗liq me‘yorlar G‗arb dunyosi va 
boshqa  xalqlarning  madaniy  qadriyatlari  va  me‘yorlarini  sintez  qilish,  hozirgi  zamon 
dunyosidagi  turfa  madaniyatlar  o‗rtasidagi   farqlarni  anglash  orqali  qayta  ko‗rib  chiqishga 
intilish  ko‗zga  tashlanadi.      Masalan,  Admanta  Polis  va  Piter  Shvablarning  fikricha  hozirda 
amal   qilayotgan  inson  huquqlari  me‘yorlari  majmuasida  g‗arbona  individualizmga  ko‗proq 
e‘tibor  qaratilgan  va  ayni  paytda  boshqa  ko‗pchilik  madaniyatlarning  qadriyatlari 
tizimida  muhim o‗rin tutgan jamoaviylik tamoyili etarli darajada o‗z ifodasini topmagan.  
A.Pollis  hozirgi  zamon  ―universalizmi  jamoaviylikni  e‘tibordan  qochirayotgani‖  va 
―milliy  manfaatning  individual  erkinliklardan  ustuvor  bo‗lishi  va  ularni  o‗z  doirasiga  olish‖ 
imkoniyatlarini unutayotgani haqida gapiradi. Uning fikricha, G‗arbdan tashqari madaniyatlarda 
―shaxsiy  avtonomiya  doirasi‖ning  o‗z  chagaralari  belgilangan  va  ―Inson  huquqlari  to‗g‗risi‖gi 
Xalqaro  Bill  qayta  ishlanish  jarayonida  bu  hisobga  olinishi  kerak.      Inson  huquqlari 
me‘yorlarini  belgilashda  huquqning  ma‘naviy  va  axloqiy  jihatlari  tobora  ko‗proq  o‗rin  egallab 
bormoqda.  
Inson  huquqlari  mazmun  doirasiga  ―talab‖  va  ―majburiyat‖  tushunchalari 
kiritilmoqda.  Bu  tushunchalarning  konseptual   aloqadorligi  inson  huquqlarining  bosh  tarkibiy 
asoslarini  aniqroq  idrok  etilayotganidan  dalolat  beradi. Ma‘naviy  tamoyil  inson  huquqlarining 
asosini  tashkil  etib,  u  insonning  mustaqil  tanlagan  maqsadga  erishish  yo‗lidagi  faoliyatida 
erkinlik va farovonlikka bo‗lgan teng huquqini belgilaydi. Shu ma‘noda inson huquqlari nafaqat 
yuridik,  balki  ma‘naviy-axloqiy  me‘yorlar  sifatida  namoyon  bo‗ladi.      Global  hamjamiyat 
miqyosida  ajralmas  inson  huquqlarini  himoya  qilish  esa,  o‗z  navbatida,  jahon  xamjamiyati 
talablarini  tan  oladigan  va  ajro  etadigan  odamlarning  ishonchini  qozonish  va  ijtimoiy 
yakdilligini   ta‘minlash  zaruriyatini  keltirib  chiqaradi.  Global  muloqot  jarayonida  sub‘ektlar 
xatti-harakatini  tartibga  solish  muammosini  hal  etish  hayotiy   zaruratga  aylanmoqdaki,  bu 
ma‘naviy-axloqiy  an‘analarning  hamda  inson  huquqlarini  ularning  tarkibiy  qismlari  bo‗lmish 
huquq  va  majburiyatlarining  ajralmas  birligi  sifatida  to‗g‗ri  idrok  etishning  ahamiyatini 
oshiradi.      
Bugungi  kunda  ma‘naviy-axloqiy  me‘yor  va  an‘analar  hamda  majburiyatlar  inson 
huquqlarining  ajralmas  qismi  sifatida  ―inson  va  jamiyat‖  tizimidagi  global  muammolarni 
echishda hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi e‘tirof etilmoqda. ―Inson va jamiyat‖ tizimi bilan 
ijtimoiy 
barqarorlikni, 
turli 
madaniyatlarni 
rivojlantirish 
va 
ularning 
o‗zaro 

---

aloqalarini   ta‘minlash  kabi  masalalar  chambarchas  bog‗liq.      Bu  masalaning  yechimi  ko‗p 
jihatdan  ijtimoiy  adolatni  qaror  toptirish  muammosi  bilan  bog‗langan.  Xususan,  so‗nggi 
paytlarda  milliy-etnik  ko‗rinishidagi  ziddiyat  va  to‗qnashuvlarning  vujudga  kelishi  xavfi  oshib 
bormoqda.  Ayrim  olim  va  siyosatshunoslarning  kelajakda  G‗arb  va  Sharq  tamaddunlari  yoki 
Nasroniy  va  Islom  dunyolari  o‗rtasidagi   ziddiyatlarning  kuchayishi  haqidagi  taxminlari, 
jumladan, S.Xantingtonning keng aks-sado uyg‗otgan,  
XXI  asr  turli  madaniyatlar  o‗rtasidagi  tamaddunlar  to‗qnashuvi  asri  bo‗lishi 
mumkinligi  haqidagi  fikrlari  ana  shu  vaziyatni  taxlil  etish  asnosida  paydo  bo‗lgan.      Jahon 
olimlari   tomonidan  bu  borada  izlanishlar  olib  borilmoqda  va  turli  fikrlar  bildirilmoqda. 
Xususan,  Jon  Tomasi  fikricha,  bugungi  kunda  liberal  hokimiyatning  siyosiy  tizimlari 
barqarorligi  xukumat  tomonidan  ijtimoiy  munosabatlarda  demokratik  adolat  tamoyillarining 
qaror topishini qay darajada ta‘minlashiga bog‗liq. Bunda jamiyat a‘zolari o‗z turmush tarzi va 
hayot haqidagi tasavvurlariga tayanib yashash huquqiga ega bo‗lib, bir paytning o‗zida bir-biriga 
o‗z  tanlagan  hayot  tarzini  kuch  ishlatish  yo‗li  bilan  majburan  qabul  qildirish  huquqiga  ega 
bo‗lmaydi. Shu ma‘noda axloqiy  liberalizm asosini shaxs ma‘naviyati konsepsiyasi tashkil etadi. 
O‗z  mohiyatiga  ko‗ra  bu  mikrosiyosiy  konsepsiya  bo‗lib,  unda  markaziy  o‗rnini  hokimiyat 
institutlari emas, shaxsning o‗zi egallaydi.     L 
iberal qonunlashtirish liberal ijtimoiy adolat tamoyillarini qabul qilgan fuqarolarning 
siyosiy qarashlariga tayanadi, ammo shaxsning aslida bu muammoga bo‗lgan munosabatlarning 
ancha  murakkab  tabiati  e‘tiborsiz  qoldiriladi.  Biroq  ―global  dunyo  rivoji  amalda  fuqarolarning 
siyosiy tasavvur va afzal ko‗rgan qarashlarini hisobga olgan siyosiy amaliyot o‗z holicha etarli 
emasligini ko‗rsatmoqda va bu yo‗nalishdagi davlat siyosati alohida olingan shaxs yoki muayyan 
ijtimoiy-siyosiy, diniy, etnik va boshqa guruhlar tomonidan to‗g‗ri qabul qilinishiga kafolat bera 
olmaydi‖.      
Albatta,  ijtimoiy  adolat  borasidagi  liberal  nazariyalarning  asoslanganligi  darajasiga 
va  amalda  tadbiq  etish  mumkinligiga  tanqidiy  munosabat  bildirish  mumkin.  Ammo  qayd  etish 
lozimki,  zamon  ruhiga  muvofiq  muammoni  hal  etishda  yangicha  yondoshuvlarning  paydo 
bo‗lishi  diqqatga  sazovor.  Zero  bunday  izlanishlar  inson  va  jamiyat  hayotining  siyosiy  va 
ijtimoiy  –  madaniy  sohalaridagi  globallashuv  jarayonlari  keltirib  chiqarayotgan  tahdidlarga 
munosib  javob  topish,  ularning  ta‘sirini   kamaytirish  va  dunyodagi  barqarorlikni  saqlash 
imkoniyatini oshiradi.     
 Madaniy   rang-baranglik  g‗oyasiga  liberal  yondoshuv  multimadaniy  demokratiya 
konsepsiyasida  o‗z  aksini  topgan.  Masalan,  Charlz  Teylor  liberal  demokratik  tizimlar 
fuqarolarning  madaniy  o‗ziga  xosligi  nuqtai  nazaridan  rang-baranglashib  borayotganini  qayd 
etadi.  Bunday  sharoitda  siyosiy  tizimning  qonuniyligi  va  yashovchanligi  muayyan  darajada 
jamiyatning  birligi  va  yaxlitligini  ta‘minlash  muammosini  hal  etilishiga  bog‗liq.  Uning  to‗g‗ri 
ta‘qidlashicha,  bunday  yaxlit  fundamental  asosi  bo‗lmagan  jamiyatda  fuqarolarning  ijtimoiy  – 
siyosiy  hayotdagi  demokratik   ishtirokini  ham,  fuqarolarning  teng  huquqliligini  ham  ta‘minlab 
bo‗lmaydi.  
Zero,  Prezident  Islom  Karimov  qayd  etganidek:  ―Hozirgi  zamonning  hal  qilinishi 
mushkul  bo‗lgan  muammolaridan  biri  ham  aynan  shu  masalaga  borib  taqaladi.  Jahonda 
yashayotgan   etnoslarning  ko‗pchiligi  o‗z  milliy  davlatchiligiga  ega  emas.  Dunyo  siyosiy 
xaritasida  atigi  ikki  yuzga  yaqin  davlat  borligi  ham  buning  dalilidir‖.  Mazkur  muammoni  hal 
etilishi uchun demokratik  hokimiyat fuqarolarni umumiy maqsad atrofida birlashtirish siyosatini 
olib  borishi  va  bir  paytning  o‗zida  madaniyatlar  rang-barangligining  muqarrarligini  tan  olishi 
zarur.      

---

Hozirgi  kunda     mul  timadaniy   yondashuv  tarafdorlari  soni  ortib  bormoqda.  Ular 
qatorida  jahon  siyosatshunosligi  ilmida  tanilgan  B.Parek,  Chyu  Kukutas,  Uil  Kimlik,  Chyu 
Teylor,  J.Talli,  A.Yang  kabi  turli  mamlakat  olimlarini  tilga  olish  mumkin.  Multimadaniy 
ijtimoiy  tizimlar  faoliyatining  samaradorligi,  rus  olimi  T.V.  Musienkoning  fikricha,  quyidagi 
asosiy  muammolarini to‗g‗ri hal etishiga bog‗liq: birinchisi-adolat masalasiga oid bo‗lib, uning 
mohiyatini  liberal  jamiyatlar  ozchilikni  tashkil  etgan  madaniy  guruhlar  talablarini 
muvofiqlashtirish  maqsadida  siyosat  fuqarolarning  tenghuquqliligi  borasidagi  liberal 
me‘yorlardan og‗ishi mumkinligi darajasini to‗g‗ri belgilash; ikkinchisi-jamiyatning totuvligi va 
birligi  masalasi  bo‗lib,  unga  muvofiq  turli  madaniyatlarga  bo‗lgan  hurmat  tamoyili  amal 
qiladigan  darajani  hamda  jamiyatning  siyosiy  birligini  saqlash  maqsadida  uni  chegaralash 
me‘yorini aniqlash.      
Qayd  etish  lozimki,  O‗zbekiston  mustaqilligining  dastlabki  kunlaridan  boshlab 
mazkur muammoni hal etish chora-tadbirlari ko‗rildi. Turli millat va elatlarga mansub mamlakat 
fuqarolarining  konstitusiyaviy  huquq  va  erkinliklari  ta‘minlandi,  millatlararo  tenglik  va  o‗zaro 
hamkorlik  hayotiy  –amaliy  sifat  kasb  etdi,   O‗zbekiston  fuqarolarini,  ularning  millati  va 
e‘tiqodidan  qat‘iy  nazar,  yagona  maqsad  atrofida  jipslashtirishga  qaratilgan  milliy  g‗oya 
shakllantirildi.      Xullas,  hozirgi  globallashuv  jarayonlari  ta‘sirida  zamondagi  ijtimoiy-
madaniy   holat  milliy  madaniyat,   an‘ana  va  qadriyatlar  saqlangan  holda  jahon  hamjamiyati 
rivojining  yangi  tipdagi  ma‘naviy  asoslarini  yaratishni  talab  qilmoqda.  Bunda  universal 
umuminsoniy  ma‘naviy  qadriyatlar  tizimini  milliy   qadriyatlar  bilan  uyg‗unlashtirish  benihoya 
muhim ahamiyat kasb etadi.