Globalization process and ethics problems

Osiyo
  va 
Attika
  usuliga  bo‘linadi. 

---

28 
 
(Yunoniston  janubi  sharqidagi  dengiz  ichkarisiga  ancha  yorib  kirgan  yarim  orol 
Attika  deb  ataladi.)  Osiyo  usuli  Rimda  eramizgacha  1-  asrning  50  yillariga  qadar 
xukmronlik  qilib  kelgan.  Bu  usulning  namoyondalari  o‘z  chiqishlarini  yorqin  hamda 
extirosga to‘la teatr tomoshasiga aylantirar edilar, ularning yordamida o‘z g‘oyalarini 
ommaga unumli tarzda etkazganlar. Bu usulning notiqlaridan ko‘proq tanilgan 
Mark 
Tulliy  Sitserondir. 
(eramizdan  avvalgi  106  -  43)  U  Rimdan  uzoq  bo‘lmagan  Arpina 
qishlog‘ida  tug‘ildi.  Uning  ota  -  onasi  shahar  fuqorosining  badavlat  suvoriylar 
tonfasiga  mansub  kishilar  edi.  Ular  o‘z  bolalariga  yaxshi  bilim  berish  maqsadida 
Rimga  ko‘chib  kelishadi.  Dastlabki  taxsilini  Yunon  murabbiylari  qo‘lida  olgan 
Sitseron  ilk  bolaligidayoq  Yunon  tilini  to‘la-to‘kis  o‘rgandi.  Yirik    huquqshunos  
Kvint Mutsiy Sevola va mashxur notiq Lutsiy Litsiniy Krokdan ta’lim oladi. Notiqlik 
asoslarini  Appoloniy  Moloidan,  aktyorlik  maxoratini  Aksiydan,  Yunon  falsafasini 
Filon  Loriskiydan  o‘rganadi.  Sitseron  Afinaga  borib,  yirik  notiqlardan  bu  san’at 
sirlarini mukammal o‘zlashtiradi. Bilimini  chuqurlashtiradi. Sitseron  
"Brut", "Notiq"  
nomli  asarlarida  Rim  Ritorika  tarixi  xaqida  batafsil  fikr  yuritib,  attikachilarning 
nazariyalariga  tamomila  qarshi  mulohazalar  bilan  maydonga  chiqdi.  Uning 
ta’kidlashicha xar qanday notiqning ko‘zda to‘tgan asosiy maqsadi tinglovchining 
zavqini  uyg‘otib,  ularini  o‘ziga  moyil  qilishdan  iboratdir.  Notiq  sharoitiga  qarab 
mavjud  usullarning  hammasidan  barobar  foydalana  olishi  zarur.  Sitseron  fikricha, 
“
kimki  jo‘n  narsalar  haqida  oddiygina,  kundalik  voqealar  haqida  o‘rta  darajada, 
ulug‘ hodisalar haqida esa zavq - shavq, bilan gapirsa, shu odam so‘z  san’atining 
chinakam ustasi bo‘ladi”
1
 
deydi. 
Sitseron  bo‘lajak  notiqning  nimalarga  e’tibor  berishini  quyidagi  fikrlarda 
alohida ta’kidlaydi: 
1.
 
Notiq o‘z nutqini  mavzusini chuqur bilishi va o‘ziga ishonchi mustaxkam bo‘lishi 
ustivor masaladir. 
2.
 
Nutq  jarayonidagi  fikr  -  mulohazalar  tinglovchiga  o‘rinsiz  savol  tug‘dirmaydigan 
xolda dalillangan bo‘lishi lozim. 
3.
 
Nutqqa tayyorgarlikning boshi etarli material to‘plashdir. 
                                                             
1
 Марк Туллий Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве. М. «Наука», 1972. С.134 

---

29 
 
4.
 
Nutqda fikr o‘rinli joylashishi, kompozitsiyaga e’tibor muhim rol o‘ynaydi. 
  Uning fikricha, nutq matni talabga javob berarli darajada mantiqli tayyorlanishi lozim. 
Shunda kutilgan natijaga erishish mumkin. Nutq kompozitsiyasi qurilishida quyidagilar 
alohida o‘rin tutadi. 
1.
 
Kirish 
2.
 
Mavzu mohiyatini to‘la qonli ifodalay bilish. 
3.
 
Rejani keyingi qismlarini ifodalash. 
4.
 
Dalillarni o‘z o‘rnida qo‘llay bilish.  
5.
 
Matnning asosiy qismini, mazmunini ocha bilish. 
6.
 
Xulosa.
1
 
Tinglovchilarni toliqtirib ko‘ymaslik uchun nutq davomida ko‘tarniki usulni bir parda 
pasaytirib,  nutq  mavzuiga  aloqador  shaxslar  bo‘lsa,  ularning  goh  salbiy,  goh  ijobiy 
xarakteristikasini berish, ilgari o‘tgan mashxur zotlar haqidagi biron latifani eslatib 
ketish,  lozim  bo‘lganda  ba’zi  bir  xayotiy  manzarani,  dramatik  voqealarni  eslash, 
o‘rniga  qarab  biroz  xikmatli  so‘z,  maqol  Yoki  qochiriq  gapni  qistirib  o‘tish  - 
Sitseronning  eng  sevgan  usullaridan  edi.  Sitseron  o‘zining  salkam  40  yil  davom 
etgan  ijtimoiy  va  adabiy  faoliyati  mobaynida  turli-tuman  mavzularga  bag‘ishlab 
behad ko‘p asarlar yozgan. Ma’lumotlarga qaraganda qadimgi zamonda Sitseronning 
150  ga  yaqin  nutqi  nashr  etilgan  bo‘lsa,  bizga  qadar  shulardan  58  tasi  etib  kelgan. 
Bulardan  tashqari  falsafa      mavzularda  yozilgan      12  ta  asar,  notiqlik  nazariyasi  va 
tarixiga doir 7 ta risola va 800 ga yaqin maktublari saqlanib qolgan. 
Attika usuli respublika tizimining qulashi hamda jamiyatda demokratik chiqish 
erkinligi  udumlarining  yo’qolishi  davrida  ustunlikka  ega  bo‘lgan  usulga  aylandi. 
Attika  usuli  bir  maromlilik  va  asoslarning  qiyin  masalalariga  sodda  yo‘l  bilan 
yondashuvi, notiqning xatti - harakati va imo- ishorasi, ifodali o‘qishi bilan farqlanadi. 
Notiq o‘z nuqtai nazarini auditoriyaga hech qanday etibor bermagan xolda, bepisandlik, 
xotirjamlik  va  vazminlik  bilan  ifodalar  edi.  Attika  usuli  uning  ashaddiy  muxlisi 
bo‘lgan, imperiyani o‘z qo’liga olgan Yuliy Sezar tufayli rusm bo‘ldi.  Antik davrni 
                                                             
1
 Марк Туллий Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве. М. «Наука», 1972. С.27 
 

---

30 
 
oxiriga  kelib,  Ritorika  soxasidagi  nazariy  izlanishlar  to‘xtadi.  Jamoatda  chiqishlar 
soxasining  o‘zi  esa  cherkov  tomonidan  qo’lga  olindi.  Notiqlarning  nutqi  va’zlarga, 
erkin munozaralar esa diniy maruzalarning muxokamasi shaklini oldi. O‘rta asrlarga 
tashakkur  aytishning  yagona  sababi  shu  ediki,  Sxolastlar  uyg‘onish  davri  va  undan 
keyingi davr uchun qadimgi dunyo bilimlarini saqlab qoldilar. 
Uyg‘onish  va  yangi  davr  ritorikaga  qiziqishning  o‘sishi  bilan  xarakterlanadi. 
Biroq  bunda  yozma  ifoda  ustunlik  qiladi:  satira,  pamfletlar,  mushoxada  va  x.k.  U 
davrda  yangi  talimot  va  konsepsiya  darajasida  shug‘ullanadiganlar  yo‘q  xisob  edi. 
Yevropaning  katta  qismidagi  cherkov  va  soslovniy  xukumatning  zanjirlari  qulashi 
bilan inqilob jarayonlarining ta’siri ostida jamiyatdagi chiqishlar siyosiy  faoliyatning 
cheksiz  atributiga  aylandi.  Ritorika  esa  yevropaliklar  xayotiga  mustaxkam  ravshda 
kirib boradi. XIX asrining o‘rtalariga kelib miting va yig‘ilishlar u bilan birgalikda so‘z 
ustaligi  xatto  teatr  va  adabiyot  qatori  dunyo  madaniyatining  bir  qismini  tashkil  qila 
boshladi. 
Ritorika  va  ritorikasining  texnikasi  esa  yirik  universitetlarning  o‘quv 
qo‘llanmasiga kiritiladi. 
Afsuski, Qadimgi Rim qulash kunidan keyingi asrlardagi so‘z ustaligi borasida 
fan  tomonidan  to‘plangan  katta  amaliy  tajribaga  qaramasdan,  Ritorikava  ritorika 
ta’limoti bo‘yicha sezilarli darajada ishlar qilinmagan va ta’lim berish soxasida ham 
uslubiy ishlar yaratilmagan. 
Ritorikava ritorikaning nazariy shakllanishining shundayligicha chala ishlanishiga 
qaramay, oxirgi 200 yillik – shiddatli taraqqiyot davridir. XIX asrning Attika usuli sof 
xolda  faqatgina  britaniya  Ritorika  maktablarida  saqlanib  qolgan  xolos,  uning  yorqin 
nomoyondasi  konservativ  partiyaning  rahnamosi  Dizraeli  edi.  Yevropaning  quruq 
qismida Fransuz inqilobi davridan beri osiyo usuli ustunlik qiladi. Bu usulning ko‘zga 
ko‘ringan notiqlaridan bo‘lgan fransuz sotsialistlari doxiysi Jan Jores edi. 
Qadimgi  davrlardagi  o‘zgarishlarga  nisbatan  jiddiy  o‘zgarishlarga  uchragan 
yagona milliy maktab, Shimoliy Amerika maktabi bo‘ldi. Qishloq  sherifidan    tortib,    
to    mamlakat  prezidentigacha –  xukumat tarmoqlarining barcha organlar saylov 
tizimi  va  kompaniyalar  saylovoldi  jarayonlarining  o‘tkirligi,  AQSH  axolisida 

---

31 
 
saylovlarda ishtirok etayotgan xar bir nomzodning notiqlik darajasiga nisbatan yuqori 
talabchanlikni shakillantirdi. Amerikalik notiqlarga axolining turli  qatlamlari  -  etnik 
(anglo - sakslar, irlandlar, yaxudiylar,  italiyaliklar va x.k.) va ijtimoiy (bir tomoidan 
saylovchilarning  asosiy  kismini  -  ya’ni  boy  bo‘lmagan  insonlarni  o‘z  tomoniga 
og‘dirishga,  ikkinchi  tomoidan  -  saylovoldi  kompaniyalar  uchun  pul  topish  faqat 
tadbirkorlarni o‘z ko‘llanmasi bilan qiziqtirish orqali) oraliqda o‘zlarini chiqishlarini 
qabul qilish jarayonida o‘zaro farqni hisobga olishlariga to‘g‘ri kelardi. Zexn - idrok 
yashash  darajasi,  milliy  va  diniy  mansublikdan  qat’iy  nazar  saylovchilar 
kategoriyalarining  barchasini  yoqlashga  bo‘lgan  ehtiyoj,  Amerikalik  notiqlarda 
yangi sintetik chiqish uslubini vujudga keltirdi. Unda osiyo usulining jo‘shqinligi va 
attitsizmning  axborotga  boyligi  birlashadi.  Bunga  protestant  vaz’xonlarining 
qo‘llaniladigan usuli qushiladi. 
XIX  asrda  Fransiya,  Italiya,  Olmoniya  va  Avstraliyada  burjua  demokratik 
revolyusiyasining g‘alabayondan keyin Ritorika yuksak darajada rivojlandi. Shuning 
uchun bu davr notiqlik san’atining gullash davri ham deyiladi.