Glikozidlar

Erkak paporotnik ildizpoyasi - rhizomata filicis maris
Erkak paporotnik (qirqquloq) - Dryopteris filix mas (L.) Schott. (Aspidium filix mas Sw.); qirqquloqdoshlar - Aspidiaceae (Polypodiaceae) oilasiga kiradi.
K o’p yillik, yuqori sporali o’t o’simlik. Ildizpoyasi qisqa, yo’g’on, qoramtir-qo’ng’ir tangacha barglar bilan qoplangan, mayda ildizli, yuqoriga tomon ko’tariluvchi, yer ostida qiyshiq yoki gorizontal joylashgan. Yerustki poyasi bo’lmaydi. Bargi qo’shpatsimon ajralgan. Bargining umumiy ko’rinishi cho’ziq ellipssimon, o’tkir uchli, uzunligi 1 m va undan oshiq. Bargbandi plastinkaga nisbatan qisqa bo’lib, sarg’ish-qo’ng’ir tangacha bargchalar bilan qoplangan. Birinchi tartibdagi barg bo’laklari (segmentlari) lansetsimon yoki ingichka lansetsimon, o’tkir uchli, qisqa bandi bilan bargning umumiy bandiga ketmaket joylashgan. Ikkinchi tartibdagi barg bo’laklari (segmentlari) yumaloq tuxumsimon yoki uzunchoq tuxumsimon shaklli, to’mtoq tishsimon qirrali bo’ladi. Barglar kuzda xazon bo’lib tushib ketadi, bargban yo’g’onlashgan asos qismi esa ildizpoya ustida saqlanib qoladi. Shuning uchun ildizpoyasi tobora yo’g’onlashib boradi. Yangi barglar tuproq ostida yetishadi. Ular tangacha va jigarrang pardalar bilan qoplangan bo’lib, 3-yildan so’ng yer ustiga chiqadi. Barglari poyaga o’xshash uchi bilan o’sadi. Yoz oxirida ikkinchi tartibdagi barg bo’laklarining orqa (pastki) tomonida o’rtadagi tomirlari bo’ylab ikki qator joylashgan yumaloq bo’rtmalar (soruslar) paydo bo’ladi. Soruslar buyraksimon parda bilan qoplangan, uning ichida uzun bandli tuxumsimon bir qancha sporangiyalar o’rnashgan. Sporangiyalar ichida esa qo’ng’irrangli sporalar yetishadi. Sporangiya yorilgach, yetilgan sporalar shamolda uchib ketadi. Nam yerga tushgan spora unib, diametri 0,5-1 sm bo’lgan yuraksimon yashil o’simta - plastinkaga aylanadi. Bu plastinka erkak paporotnikning jinsli nasli (gametofit) hisoblanadi. O’simtada otalik jinsiy organi - anteridiya va onalik jinsiy organi - arxegoniya taraqqiy etadi. Arxegoniyaning tuxum hujayralari urchigandan so’ng undan sporalar yetishtiruvchi jinssiz nasli - sporofit, ya’ni erkak paporotnik hosil bo’ladi.
Erkak paporotnik bilan bir qatorda, tashqi ko’rinishi, ayniqsa, barglarining to’p bo’lib chiqishi jihatidan erkak paporotnikka juda o’xshash bo’lgan Avstriya paporotnigi (Dryopteris austriaca (Jacq.) Woy), qattiq qilli paporotnik (Dryopteris spinulosa (Mull.) O.Kuntze) va urg’ochi paporotnik (Athyrium filix-femina (L.) Roth.) lar ham uchraydi. Bu o’simliklar erkak paporotnikdan quyidagi belgilari bilan farq qiladi.
Avstriya paporotnigi bargining umumiy ko’rinishi uchburchak shaklida bo’lib, barglari uch marta patsimon qirqilgan.
Qattiq qilli paporotnikning bo’yi pastroq, bargining umumiy shakli uchburchaksimon, ikkinchi tartibdagi barg bo’laklari patsimon ajralgan, qirrasining chetidagi tishchalari yumshoq, tikanga o’xshab cho’zilgan, soruslar esa barg o’rtasidagi markaziy tomirdan uzoqroq joylashgan.
Urg’ochi paporotnikning barglari ancha nozik, barg plastinkasi ikki-uch marta patsimon qirqilgan, barg bo’laklari mayda, soruslari esa cho’ziqroq bo’ladi.
Bu o’simliklardan ikkitasi: Avstriya va qattiq qilli paporotnik-larning ildizpoyasi gijjaga qarshi kuchli ta’sir ko’rsatishi aniqlangan. Ularni tibbiyotda erkak paporotnik bilan bir qatorda ishlatish tavsiya etilgan.