Glikozidlar

Geografik tarqalishi. O’rta Osiyo, Qozog’iston, Rossiyaning janubi, Qrim va Kavkaz daist, cho’llar, tepaliklarda, soylarda daryolarning qirg’oqlarida, temir yo’l, yo’l yoqalarida, iflos va boshqa yerlarda o’sadi.
Mahsulot tayyorlash. O’simlik gullashi va meva tugishi davrida bir yillik bo’lgani uchun ildizi bilan sug’irib olish mumkin yoki o’rib olish ham mumkin. Mahsulotni soyada yoki oftobda ham quritsa bo’laveradi.
Vaqti - vaqti bilan mahsulotni yaxshi qurishi uchun ag’darib turiladi.
Mahsulot ser tikanli, shuning uchun ham qo’lqop bilan yig’iladi.
Mahsulotni tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot temir tikanli yer ustki qismidan (poya, shoxchalar, barg, gullar, meva ba`zan ildiz poyalaridan) tashkil topgan. Poyasi silindrsimon, shoxlangan, tuklar bilan qoplangan.
Barglari qisqa bandli, poyada qarama - qarshi joylashgan, 5 - 8 juft bargchali: murakkab barg, yondosh bargchalari ham bor. Bargchalari lantsetsimon yoki cho’zinchoq shaklli, biroz o’tkir uchli, tekis qirrali.
Gullari sariq rangli, kosacha va toj barglari 5 tadan, birlashgan, otaligi 5 -10 ta. Meva yulduzsimon, qattiq, 2 - 4 ta tikanli yong’oqchalardan tashkil topgan. Mahsulot o’ziga xos kuchsiz xidli va shirinroq - achchiq mazali och yashil rangga ega.
Kimyoviy tarkibi. Steroid saponinlar, alkaloidlar, flavanoidlar, Vitamin S, oshlovchi moddalar. Saponinlardan diostsin, 2% diosgenin gitogenin va boshqalar bor.
Ishlatilishi. Dorivor preparatlari aterosklerozga qarshi, xolestrinni miqdorini kamaytirish siydik haydash xususiyatiga ega.
Tribusponin preparati aterosklerozga qarshi ishlatiladi. (umumiy, miya, yurak sklerozini davolashda qo’llaniladi).
Dorivor preparatlari. Tribusponin - ster. saponinlar yig’indisidan iborat - tabletka xolida chiqariladi.
O’simliklardan olingan diosgenin garmonal preparatini sintezida xomashyo sifatida qo’llaniladi.

Fenolglikozidlar

Fenollar va ularning birikmalari o’simliklar dunyosida eng ko’p tarqalgandir. Fenollar va ularning unumlarini tuzulishi nihoyatda xilma - xil bo’lganligi uchun, ularning o’simlik uchun ahamiyati, biosintezi va meditsinada ishlatilishi ham turlichadir.
Tarkibida fenollar va ularning glikozidlari bo’lgan va meditsinada qo’llaniladigan dorivor o’simliklar va mahsulotlar quyidagi sinflarga bo’linadi:

1. 
   Oddiy fenollar va ularning glikozidlarini saqlovchi;
   
2. 
   Antratsen unumlari va ularning glikozidlarini saqlovchi;
   
3. 
   Flavonoidlar saqlovchi;
   
4. 
   Kumarinlar va furanoxromonlar saqlovchi;
   
5. 
   Tanidlar (oshlovchi moddalar) saqlovchi dorivor o’simliklar va mahsulotlar.
   

Oddiy fenolglikozidlariga shunday birikmalar kiradiki, ular gidroliz natijasida bir yoki bir necha fenol gidroksili saqlagan aromatik (benzol) moddalarga parchalanadi. Ko’pincha bu fenol gidroksillar o’rnida metil, etil yoki karboksillar bo’ladi.
Fenolglikozidlar o’simliklar orasida erikatsiyadoshlar, semizbargdoshlar, qoraqatdoshlar va boshqa oilalarda ko’p tarqalgan.
Fenolglikozidlar saqlovchi o’simlik mahsulotlari meditsinada haydovchi, antiseptik, organizmning tonusini oshiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Benzol halqasidagi gidroksil yoki karboksil o’rniga o’tirgan birikmalarga qarab fenolglikozidlarni uch sinfga bo’linadi.
1-sinfga arbutin kiradi va u quyidagi o’simliklarda uchraydi. Toloknyanka, brusnika. Bu o’simliklarda arbutindan tashqari metilarbutin ham bor. Ularning aglikonlari gidroxinon va metilgidroxinondir.