|
Nerv hujayrasining morfologik tuzilishi
Nerv hujayrasi morfologik tuzilishiga ko’ra tana, ya’ni perikarion va o’simtalardan tashkil
topgan. Тana qismi yadro, sitoplazma, organoidlar va o’ziga xos kiritmalardan iborat. O’simtalari
esa akson va dendritlardan iborat. Yadrosi, odatda, yumaloq yoki oval shaklda bo’lib, har bir
hujayrada bitta bo’ladi, kamdan-kam ikkita yoki ko’p yadroli nerv hujayralari uchraydi.
Neyronlarda intensiv ravishda fiziologik jarayonlar kechishi natijasida yadro tarkibida xro-matin
moddasi kamroq bo’ladi. Bitta yoki ikkita RNK ga boy yadrochaga ega. Sitoplazmasi tarkibida
hamma organoidlar va spetsifik hujayra kiritmalari: mitoxondriylar, endoplazmatik to’r, Golji
kompleksi, sentrosoma, neyratubula va neyrofilimantlar, spetsifik elementlardan-neyrofibrillalar
va tig-roid moddalar uchraydi.
Neyrofibrillalar perikarion bo’shlig’i va o’simta ichini to’ldirib turadigan ingichka ipsimon
o’simta bo’lib, kumush nitrat tuzi bilan bo’yalgan preparatlarda yaxshi ko’rinadi. Elektron
mikroskopda aniqlanishicha, neyrofibrillalar nerv hujayrasining uzunasi bo’ylab joylashgan
bo’lib, ko’ndalang kesimining diametri 500 Е ga teng. Хarakterli tomoni shundaki, neyrofib-
rillalar hujayraning tana qismida har tomonga yo’nalgan nozik chigallangan to’rsimon shaklda
joy-lashsa, o’simtalarda bir-biriga nisbatan to’g’ri paral-lel joylashgan bo’ladi. Тigroid modda
faqat neyron perikarioni va dendritda bo’lishi mumkin. Ayrim hollarda zich joylashgan
neyrofibrillalar tutami hosil qilgan shaklda ko’rinadi. Ayrim vaqtlarda esa tolachalar bir-biri
bilan yopishgan bo’lishi mumkin, bu - miyaning eslab qolish xususiyatiga, fikrlash qobi-liyatiga
salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Тigroid modda nerv hujayrasining sitoplazmasida uchraydigan o’ziga xos kiritma bo’lib,
gistologik preparatlarda har xil kattalikda granulalarga o’xshab ko’rinadi. Oldin adabiyotlarda
bular Nissel tana-chalari deb yuritilar edi. Hozir esa bu modda tionin va ko’k toluidin buyoqlarda
to’q bo’yalgani uchun bazofil modda deb ham yuritiladi. Тigroid modda faqat neyron perikarioni
va dendrit o’simtasi tarkibida uchrab, akson tarkibida uchramaydi. Aksonning hujayradan
chiquvchi o’zagida ham topilmagan. Тigroid modda tarkibida ko’p miqdorda ribonukleoproteid
hamda ma’lum miqdorda glikogen va oqsil moddalar topilgan.
Nerv hujayrasining o’simtalari asosan tashqi va ichki ta’sirni markazga va u yerdan javob
impulsini harakat organlariga uzatib berish vazifasini baja-radi. Ular organizm nerv
sistemasining bir butun-ligini ta’minlaydi. Nerv o’simtalarining o’rtasida uning o’q qismi yetadi,
uning ustidan esa yumshoq parda o’rab turadi. Bunga miyelin parda deyiladi. Ayrim nerv
o’simtalarining pardasi bo’lmasligi ham mumkin, ya’ni o’simta faqat o’q qismdan tashkil topgan
bo’ladi. Nerv hujayralari pardasi bor-yo’qligiga qarab ikkiga, ya’ni miyelinsiz va miyelinli nerv
tolalariga bo’linadi.
Miyelinsiz nerv tolalari ko’z, quloq hamda achchiq va chuchukni sezadigan organlar va
vestibulyar apparatning nerv sistemasini tashkil etadi. Ular ko’pgina vegetativ nerv sistemasida
uchraydi. Bu nerv sistemasi yuksak darajada ixtisoslashgan bo’lib, organizmning tashqi muhit
bilan moslashishini ta’minlaydi. Har bir nerv tolasi tarkibida 3-20 tagacha o’q silindr uchraydi.
Oddiy mikroskopda miyelinsiz nerv tolachalari xuddi o’q silindrdan tashkil topgan
tutamlarga o’xshaydi. Ularning ustini o’rab turuvchi lemmotsitlar ham yadrosi bilan yaxshi
ko’rinadi. Faqat ularning chegaralari va mezaksonlari ko’rinmaydi. Miyelinsiz tolalardan impuls
64
ancha sekin - 1 m sek tezlik bilan o’tadi.
Miyelinli nerv tolalari organizmda ko’p uchraydi. Masalan, periferik va MNS neyronlari
miyelinli nerv tolalaridan tashkil topgan. Хarakterli tomoni shundaki, miyelinli nerv tolalarida
o’q silindrlar, odatda, bitta bo’lib, o’ziga tegishli miyelin pardaga ega. Miyelin parda asosan
lipidlardan tashkil topganligi uchun osmiy kislotada yaxshi bo’yalib, mikroskopda to’q jigarrang
bo’lib ko’rinadi.
Miyelin qavati, odatda, nerv to’qimasining rivojlanishi davridan boshlab hosil bo’la
boshlaydi. Bunda tolachalarni oldin lemmotsitlar ikki tomondan urab oladi, ya’ni mezakson hosil
qiladi. Rivoj-lanishning so’nggi davrlarida o’q silindr atrofida miyelin qavat hosil bo’ladi. Uning
ustidan esa lemmotsit hujayralari o’rab turadi. Ilgarilari bu pardani o’ziga mustaqil Shvann
hujayralaridan tashkil topgan parda deyilar edi. Shvann pardasining ustidan bazal memb-rana
bilan biriktiruvchi to’qima pardasi o’rab turadi-unga endonevriy deyiladi. Miyelinli nerv
tolasidan impulslarning o’tish tezligi ancha yuqori- 70-100 m s.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
