Gistologiya va embriologiya

Voyaga yetgan organizmda qon yaratilishi 

 

Voyaga  yetgan  organizmda  qon  yaratuvchi  organlar  qizil  suyak  ko’migi,  taloq,  limfa 

tugunlari va bo’qoq bezi hisoblanadi. Barcha qon shaklli elementlari uchun yagona boshlang’ich 

hujayra  qonning  o’zak  hujayralaridir.  O’zak  hujayralar  qon  yaratilishining  barcha 

yo’nalishlarida,  ya’ni  eritrotsitopoez,  granulotsitopoez,  limfotsitopoez,  monotsitopoez  va 

trombotsitopoez yo’nalishlarida rivojlana oladigan hujayralar sinfiga kiradi. 

Bo’qoq bezi yoki timusda esa bu jarayonda retikuloe pitelial hujayralar asosiy rol o’ynaydi. 

Mikromuhit  hujayralari  o’zak  yoki  yarim  o’zak  hujayralarining  qon  shaklli  elementlariga 

differensiallanishini  ta’-minlovchi  biologik  aktiv  moddalar  ishlab  chiqaradi.  Bu  moddalarga 

eritrotsitopoezda aktiv  ishtirok etuvchi eritropoetin,  megakariotsitopoezda katnashuvchi trom-

bopoetin yoki Т-limfotsitlarning hosil bo’lishida aktiv rolo’ynaydigan timopoetin va boshqalar 

misol bo’la oladi. 

Eritrotsitopoez  yoki  qizil  qon  tanachalarining  taraqqiyoti.  Qizil  qon  tanachalari  yoki 

eritrotsitlar voyaga yetgan organizmda qizil suyak ko’migida taraqqiy etadi. Ular uchun barcha 

qon hujayralari kabi bosh-lang’ich hujayralar bo’lib, o’zak hujayrasi hisoblanadi. 

Eritgoblast-eritrotsitlar  taraqqiyotining  mor-fologik  jihatdan  aniqlanishi  mumkin  bo’lgan 

eng yosh hujayrasi. Odatda, eritroblast hujayrasi ancha yirik bo’ladi (20-25  mkm), ammo ba’zida 

---

 

36 

mayda hujayralarni (12-15 mkm) uchratish mumkin. 

Normotsitlar-  8-12  mkm  kattalikka  ega  bo’lgan  hujayralar  bo’lib,  o’z  sitoplazmalarida 

gemoglobinning qay darajada to’planganligini va yadro tuzilishining o’zgarishiga qarab, birin-

ketin keladigan uch bosqichga-bazofil, polixromatofil va oksofil normotsitlarga bo’linadi. 

Eritrotsitopoez  jarayonida  hujayralar  sito-plazmasi  va  yadrosida  ma’lum  bir  o’zgarishlar 

ro’y beradi. Yadro kichrayadi, yumaloq shaklni oladi, shu bilan birga xromatinning zichlashuvi 

va yadrochaning yo’qolib  ketishi kuzatiladi. Sitoplazmada gemoglobin modda-sining to’planishi 

tufayli uning elektron zichligi oshib boradi va gomogen tusni oladi. Mitoxondriyalar kichrayadi 

va ularning soni kamayadi. 

Keyingi takomillanish davomida gemoretikulositlardagi hujayra organellalarining qoldiqlari 

yo’qolib ketadi va ular eritrotsitlarga aylanadi. 

Granulotsitopoez  yoki  donador  leykotsitlarning  takomillashishi.  Sxematik  ravishda 

granulotsitopoez  quyidagicha  ifodalanadi:  o’zak  hujayra->  miyelo-poezning  boshlang’ich 

hujayrasi-> miyeloblast-> promiyelotsit->  metamiyelotsitlar-> tayoqcha  yadroli leykotsitlar->  

yetuk yoki segment yadroli leykotsitlar. 

Miyeloblast-granulotsitopez  protsessida  morfo-logik  jihatdan  aniqlanishi  mumkin  bo’lgan 

eng yosh hujayra. 

Promiyelotsit-donador leykotsitlarning takomil-lashishida miyeoblastlardan keyin keladigan 

hujayra bosqichidir. 

Eozonofil  promiyelotsitlar  o’z  sitoplazmasida  eozin  bilan  bo’yalgan  va  neytrofil 

donachalariga nis-batan yirikroq bo’lgan donachalar tutishi bilan ajralib turadi. 

Bazofil promiyelotsitlar nisbatan maydaroq bo’lib, ular sitoplazmasida yirik to’q ko’k yoki 

qo’ng’ir rangga bo’yalgan bazofil donachalar bo’lishi bilan xarak-terlanadi. 

Miyelotsitlar  bir  oz  maydaroq  bo’lib,  ular  ham  xuddi  promiyelotsitlar  singari  o’z 

sitoplazmasidagi  dona-dorlikning  tuzilishi  va  bo’yalish  xususiyatlariga  qarab  uch  turga-

neytrofil, eozinofil va bazofil miyelo-sitlarga bo’linadi. 

Granulotsitopoez  jarayoni  davomida  yosh  hujay-ralar-promiyelotsitlar,  miyelotsitlar  mitoz 

yo’li  bilan  bo’linib  ko’payadi.  Metamiyelotsit  va  tayoqcha  yadroli  granulotsitlar  bo’linish 

qobiliyatini  yo’qotgan  hujay-ralardir.  O’zak  hujayradan  yetuk  granulotsit  hosil  bo’lishi  uchun 

taxminan 7.5-11.5 sutka vaqt talab etadi.  

Тrombotsitopoez. Тrombotsitlar yoki qon plastin-kalarining hosil bo’lishi suyak ko’migida 

amalga  oshadi.  1906  yildayoq  Obrazsov  va  Rayt  qon  plastinkalari  suyak  ko’migidagi  gigant 

hujayralar-megakariotsitlar sitoplazmasining bo’laklari ekanligini aytib o’tgan edilar. 

Sxematik  ravishda  trombotsitopoez  mana  bunday  ifodalanadi:  o’zak  hujayra-> 

miyelopoezning  bosh-lang’ich  hujayrasi  ->  megakarioblast  ->  promega-kariotsit  -> 

megakariotsit -> qon plastinkalari. 

Rivojlanish  davomida  hujayra  sitoplazmasida  donadorlik  ko’payadi,  shu  bilan  birga 

sitoplazmadagi  kanalchalar  ko’payib,  ular  sitoplazmani  alohida  bo’lakchalarga  bo’ladi.  Bu 

kanalchalar demarkatsion membranalar ham deb yuritilib, bo’lg’usi qon plas-tinkalarining ajralib 

chiqish chegaralarini belgilab beradi. 

Monotsitopoez. Monotsitlar makrofag hujayra-larining ilk bosqichi bo’lib, suyak ko’migida 

o’zak  hujayralardan  rivojlanadi.  Monotsitopoez  quyidagi  hujayra  bosqichlarini  bosib  o’tadi: 

o’zak hujayra-> miyelopoezning boshlang’ich hujayrasi-> monoblast-> promonotsit-> monotsit-

> to’qima monotsiti->  makrofaglar. 

Monoblast  hujayrasi  o’z  tuzilishi  bilan  miyeloblastni  eslatadi,  biroq  undan  farqlanib, 

---

 

37 

yadrosida botiqlik bo’ladi va u yadroga loviyasimon shaklni beradi. Sitoplazma bazofil bo’yalib, 

unda  kam  sonli  azurofil  donachalar  ko’rinadi.  Monoblastlardan  monotsitlar  hosil  bo’lgancha 

hujayralar 7-8 marta bo’linadi. Yetuk monotsitlar qonda uch sutkagacha aylanib yuradi, so’ngra 

to’qimalarga o’tib, makrofaglarga aylanadi. 

Limfotsitopoez.  Limfotsitopoez  sxema  tarzida  bunday  ifodalanadi:  o’zak  hujayra-> 

limfotsito-poezning boshlang’ich hujayrasi->Т,V- limfotsit-larning boshlang’ich hujayrasi -> Т, 

V-limfoblast -> Т, V-prolimfotsit -> Т, V-limfotsit. 

Limfoblast  tuzilishi  jihatidan  boshqa  blast  hujayralariga  juda  yaqin  turadi.  Ular  yumaloq 

yoki  oval  shaklga  ega  bo’lib,  sitoplazmasi  bazofil  bo’yaladi.  Limfoblastlar  birmuncha  dag’al 

xromatinga ega bo’lgan yadro saqlab, yadrochalari kam sonli bo’ladi. 

Prolimfotsitlar  yadrosida  xromatin  ancha  zich-lashgan,  dag’alroq  bo’lib,  elektron 

mikroskopda  yadrodagi  botiqliqni  ko’rish  mumkin.  Prolimfotsitlar  va  limfoblastlar 

sitoplazmasida juda ko’p sonli erkin holda joylashgan ribosoma va polisomalar, sust rivojlangan 

Golji  kompleksi  va  kam  sonli  mito-xondriyalar  uchraydi.  Limfoblastlardan  limfotsitlar  hosil 

bo’lguncha  hujayralar  bir  necha  bor  mitotik  bo’linadi.  Limfotsitlarning  umumiy  yetilish  davri 

taxminan 2 sutka davom etadi. Bir-biridan farq qiluvchi Т-limfotsitlar va V-limfotsitlar sistemasi 

aniqlanishi bilan limfotsitopoez protsessi ana shu nuqtai nazardan ko’rib chiqiladigan bo’ldi. Bu 

ma’lumotlarga  ko’ra  Т-limfotsitlar  bo’qoq  bezida  ishlab  chiqarilib,  V-limfotsitlar  qushlarda 

fabritsiy xaltachasida, odamlarda esa suyak ko’migida ishlanadi. Har ikki limfotsitlarning o’ziga 

xos vazifalari bo’lib, ular birgalikda organizmda ma’lum immu-nologik holatni ta’minlaydi.