Gistologiya, stitologiya va

Hujayra yuzasining maxsus tuzilmalari
Plazmatik membrana nafaqat turli xil hujayralardagina, balki 
bir hujayraning o ‘zida ham murakkab tuzilishga ega bo‘lishi 
mumkin. Hujayra qobigMda joylashgan tuzilmalar shu hujayraning 
qaysi vazifani 
bajarishga ixtisoslashganligi 
bilan 
bevosita 
bogMiqdir. Ular hujayraning qaysi qismida joylashganiga qarab 
hujayraning ustki (apikal) yuzasida, yon yuzasida va pastki (bazal) 
qismida joylashgan maxsus tuzilmalarga bo‘linadi.
Hujayra ustki yuzasining maxsus tuzilmalari. 
K o‘pgina 
hujayralarning ustki yuzasida apikal plazmolemmaning mayda 
o ‘simtalari bo‘lgan 
mikrovorsinkalar 
ko‘rinadi. K o‘pincha 
mikrovorsinkalar kam miqdorda, kichik o ‘lchamli va betartib 
joylashgan boMadi. Ammo moddalarni so‘rishga ixtisoslashgan 
hujayralarda. masalan, ichak enterotsitlari, buyrak nefronining 
proksimal 
naychalari 
hujayralarining 
apikal 
qismida 
mikrovorsinkalar uzun (1 mkm gacha) bo‘lib, bir biriga yaqin va 
tartibli joylashgan. Oddiy mikroskopda mikrovorsinkalar jiyaklar 
holida ko‘rinadi. Har bir enterotsitda 1000 dan ortiq mikro­
vorsinkalar boMib, ular hisobiga hujayra apikal qismining so‘rish 
yuzasi 20 barobar kattalashadi. Mikrovorsinkalarda barcha hujayra 
qobigM uchun xos boMgan uch zonani (glikokaliks, biologik 
membrana va ichki zona) farqlash mumkin. Glikokaliks zonasi 
nozik ipsimon va donador elementlardan tashkil topgan boMib, u 
glikoproteid va glikolipidlardan iborat. Membrana tarkibida juda 
ko‘p gidrolitik va transport ferment sistemalari joylashgan. Bu 
fermentlar glikokaliks fermentlari bilan bir qatorda moddalarning 
hujayra ichiga o ‘tishida (so‘rish jarayonida) muhim o ‘rin tutadi. 
Ichki zona (matriks yoki membrana osti qavati) donachalar, 
markazda joylashgan 20-40 parallel mikrofilamentlardan (asosan 
aktin ipchalaridan) va ularni bir biri bilan bogMab turuvchi 
fimbrin, espin va fassin oqsillaridan iborat. Mikrovorsinkalar 
ichidagi donachalarda miozin I, terminal to‘rda esa miozin П 
oqsili boMib, ular aktin ipchalari bilan birgalikda harakatchanlikni 
ta ’minlaydi. Mikrofilamentlaming yuqori uchi mikrovorsinkalar 
uchidagi zich donachada tugab, ikkinchi, pastki uchi esa terminal 
to ‘rni hosil qiiadi. Terminal to ‘r sohasida spektrin oqsili aktin
49

---

ipchalarining stabilligini ta ’minlaydi va ulami apikal plazmolem­
ma bilan birlashtirib turadi.
B a’zi a ’zolarda (urug‘don ortig‘i, urug‘ chiqaruvchi yo‘llar, 
eshituv va muvozanat a ’zolarining tukli hujayralari) mikrovor- 
sinkalarga o‘xshash tuzilishga ega uzun