Gistologiya, stitologiya va

Rasm 7.1. Skelet mushak tolalarining taraqqiyoti.
Skelet mushagining tuziiishi. 
Biriktiruvchi to'qim a mushak 
to'qim asining uchta turini ham parda shaklida o‘ rab, qisqaruvchi 
tolalam i hosil qiiadi. Mazkur biiiktiruvchi to'qim ali pardalar 
ayniqsa skelet mushagida yaxshi ko‘rinadi:
1) Epimiziy - mushakni sirtdan o'rab turuvchi zich tolali 
biriktiruvchi to'qim a. Mazkur to'qimadan iborat to'siqlar yirik 
nervlar, qon tomirlari va limfa tomirlari bilan birgalikda mushak- 
ning ichiga о‘sib kiradi.
2) Perim iziy - bevosita har bir mushak tutami (mushak tolalari 
hosil qilgan) ni o'rovchi yupqa biriktiruvchi to qim ali parda. Mar 
bir mushak tutami lolalari birgalikda faoliyat yurituvchi 
funksional birlikni hosil qiiadi. Nervlar, qon tomirlari, limfa 
tom irlari perim iziy orqali ichkariga botib kiradi.
3) Endomiziy - har bir mushak tolasini tashqi tomondan 
o 'rayd i. U retikulyar tolalar va fibroblastlardan iborat juda yupqa 
biriktiruvchi to'qim ali qatlam bo'lib, tarkibida nerv tolalari va
230

---

mushak tolasini kislorod bilan ta’minlovchi qon kapillyarlari 
to'rini tutadi. Ayrim skelet mushaklarining uchlari konussimon 
torayib. bu erda epim iziy paylarning zich shakllangan biriktiruv­
chi to‘qimas' bilan birgalikda mushak-pay birikishini hosil qiiadi.
YorugMik mikroskopi ostida skelet mushagi tolalarining bo ylama 
kesimida och va to‘q yoMIar - A va I-disklarning ketma-ket 
joylashishi bilan bogMiq ko‘ndalang-targMHikko‘rinadi. Anizotrop -A 
disklar ikki xil nur sindirish (anizotropiya) xususiyatiga ega va 
ularning nomi ham ana shu xususiyatga asoslangan. A-disklar har xil 
bo'yoqlar bilanvaxshi bo'yaladi. Och bo yaluvchi I-disklar (izotrop) 
polyarizatsiyalanuvchi yonigMikni o'zgartirmaydi. Elektron mikro­
skop ostida har biriI-disk to'q bo'yaluvchi ko'ndalang Z- chiziq 
yordamida ikkiga boMinadi. qisqaruvchi apparatning funksional 
birligi sarkomer boMib. sarkomer ikkita Z-chizigM orasida loylashadi 
va tinch holaida uning uzunligi 2.5 mkm ga teng. Shunday qilib, 
sarkomer tarkibiga А-disk va uning ikki yonidagi I-diskning 
Z-ch,/iqqacha hoMgan qismi (har bir I-diskning yarmi) kiradi. 
Mushak tolasi sarkoplazmasi uzun silindrsimon iplar tutamlari -
miofibrillalar tutadi. Miofibrillalar mushak tolasiga nisbatan parallel 
joylashadi va ular o'zaro uchlari bilan birikkan sarkomerlai 
zanjiridan tashkil tongan. Mitoxonama va sarkoplazmatik to‘r 
asosan diametri 1-2 mkm ga ega miofibrillalar orasida joylashadi. 
Qcffihni miofibrillalar sarkomerlari shunday joylashganki, ularning 
yon chegaralari bir-biriga to'g'ri keladi - buesa nafaqat miofibrillalar, 
balk* mushak tolasi uchun ham xos boMgan ko'ndalang-targMllikni 
ta minlavdi (rasm 7.2).
Elektron mikoroskopik tekshiruvlar natijasida shu narsa 
aniqlandiki. 
sarkomerlarning 
tuziiishi 
simmetrik 
ravishda 
miofihrillalainm g bo'ylama o qiga parallel joylashgan miozin va 
F-akiinni hosil qiluvchi 2 xil filament (y o 'g ’on va ingich- 
ka)Iarning mavjudligi bilan belgilanadi (rasm 7.3). Yo‘g ‘on fila- 
mentlaming uzunligi - 1.6 mkm, kengligi - 15 nm nitashkil etadi. 
Ular A-diskda sarkomeming markaziy qisminitashkil etib jo y ­
lashadi. Miozin - ikkita bir xil og ir zanjir va ikki juftengil zan- 
jirdan iborat anchagina yirik (molekulyar massasi~500 kDalton). 
Miozinning ogMr zanjiri — miozin dumini hosil qilib, spiralsimon
231

---

aylangan ingichka, o‘zaksimon oqsil m olekulalari (uzunligi 150 
nm va qalinligi - 2 -3 nm)dan iborat. Har bir ogMr zanjirning bir 
uchidagi katta bo‘ lmagan sharsimon (globulyar) bo‘rtmalar 
miozin boshchasini hosil qiiadi. Miozin boshchalari ATFni 
biriktiruvchi sohaga, shuningdek ATFning fermentativ gidrolizi 
(aktomiozin ATF azafaolligi)ni ta’minlash va aktin bilan birikish 
xususiyatiga ega. To‘rtta engil zanjir miozin boshchasiga binkkan. 
Har bir yo‘ g ‘on filament bir necha yuz miozin molekulalaridan 
tashkil topgan boMib, bunda ularning o‘zaksimon qismlari o‘zaro 
bir-birini yopadi, globulyar boshchalari esa uchlaridan biriga 
qaragan boMadi.
z * «
й
d 
...... 1 Ы ......................... A»Wt ...............I« Л