Gistologiya, stitologiya va

b a ’zid a 
esa
organellalar ham tutmasada (masalan,eritrotsitlar), postsellyular 
tuzilmalar maMum vazifalarni bajarishga o ‘ta yuqori darajada 
ixtisoslashgan boMadi. Ular bu vazifalarni to hayot muddatlari. 
tugaguncha bajaradi. Bu xususiyatlari bilan 
ular o d d iy em irilgan
25

---

hujayralarning fragmentlaridan tubdan farq qiiadi. Ko‘p hujayrali 
organizmning hayot faoliyatida hujayralararo modda muhim o ‘rin 
tutadi. Bu modda odatda am orf moddadan va unda joylashgan 
kollagcn va elastik tolalardan iborat. Hujayralararo moddamng 
miqdori va tarkibi turli to ‘qimalarda har xil boMadi. Masalan, 
biriktiruvchi to‘qimada u ju da ko‘p boMsa, epiteliy va nerv lo'qi- 
malarida deyarli uchramaydi. Hujayralararo moddaning asosi) 
manbasi boMib maxsus ixtisoslashgan hujayralar hisohlanadi 
Demak, hujayralar nafaqat boshqa hujayralar avlodini balki ko’p 
hujayrali organizmning hujayra boMmagan tu/ilm alarini hum 
yaratadilar.
Shunday qilib, hujayra ko'p hujayrali organi/.mning struklur va 
funksional birligidir. Shu bilan birga hujayraning hayot faoliyali 
boshqa hujayralar, hujayralararo va tashqi muhitlar bilan u /v i\ 
bogMangan holda kechadi.
Hujayralar morfolugiyasi, fiziologiyasi va patologiyaMni o ’rga- 
nish 
hujayra nazariyasi 
sifatida tanilgan asosiy biologik naza- 
riyaga asoslangandir.
HUJAYRA NAZARIYASI
Hujayra nazariyasi - bu tiriklikning eng kichik birligi bo'lgan 
hujayralarning tuziiishi, ko‘payishi va ularning ko’p hujayrali 
organizmlarni 
shakllantirishdagi 
tutgan 
o 'm i 
haqidagi 
qonuniyatlarni umumlashtiruvchi taMimotdir. Albatta, bu na/ariya 
dabdurustdan va o ‘z-o‘zidan paydo boMgan emas. K o'p hujayrali 
organizmning eng kichik birligini kuzatgan birinchi olimlardan 
Robert Guk (1665) edi. Uning tekshiruvlari o ‘sinillk va hayvon- 
larning tuziiishi borasida tizimli tadqiqotlar paydo bo’lishi uchun 
bir turtki boMib xizinat qildi. 1671-yilda M. Malpigi, N.Gryu va 
F.Fontanalar Robert Gukning kuzatishlarini tasdiqladilar va o'sim - 
liklam ing turli qismlari bir-biriga yaqin "pufakrar" yoki "qop- 
chalar"dan iborat ekanligini koMsatdilar. Biroq, bu va boshqa tad­
qiqotlar deyarli 
ikki asr davomida o lsimlik va 
hayvon 
hujayralarining universal tuzilishga ega ekanligi haqidagi to 'g 'ri 
tiishunchaga olib kelmadi.
26

---

Hujayra morfologiyasini o ‘rganishdagi yutuqlar XIX asrda 
mikroskopik usullami takomillashtirish va ulami amaliyotda 
qo‘llash bilan bogMiqdir. Bu paytga kelib, yadro va protoplazma 
tushunchalari paydo bo‘ldi (Ya. Purkinye, R. Braun va boshqalar). 
Olingan juda ko‘p dalillar o ‘simlik va hayvon hujayralarining 
tuziiishi haqidagi fikmi tubdan o ‘zgartirdi. 1839-yilda nemis 
zoologi Teodor Shvanning 
«Hayvon va о ‘simliklarning о ‘sishi va
tuzilishining mutanosibligiga doir mikroskopik tadqiqot»
kitobi 
chiqdi. Bu kitobda u hujayra nazariyasining asoslarini, ya’ni 
to ‘qimalarning hujayralardan tashkil topganligini, barcha hujayra­
lar umumiy rivojlanish qonuniyatlariga ega ekanligini, har bir 
hujayra mustaqil rivojlanishi mumkinligini k o ‘rsatib berdi. Hujay­
ra nazariyasining rivojlanishida 1858-yilda chop etilgan nemis 
patologi R udolf Virxovning 
«Fiziologik va patologik gistologiya-
ga asoslangan hujayra patologiyasi»
nomli asari ham juda muhim 
o ‘rin tutadi. R.Virxovgacha kasalliklarning kelib chiqishi orga- 
nizmda mavjud suyuqliklar tarkibiy qismining o ‘zgarishi tufayli- 
gina bo‘ladi, degan flkr hukm surardi. R.Virxov esa patologik 
jarayonni tushuntirishga to ‘g‘ri yondoshdi va kasalliklami 
hujayralar tuzilishining o ‘zgarishi bilan bog‘ladi. Bu tadqiqot 
yangi ta ’limot -