Gistologiya, stitologiya va

X BOB
ENDOKRIN SISTEMA
Endokrin va nerv sistem alari
organizm dagi barcha a ’zolar 
faoliyatini boshqaradi va m uvofiqlashtiradi. Bunda endokrin 
sistem a asosan organizm da kechadigan m oddalar alm ashinuvi. 
tananing o ‘sishi, reproduktiv (jinsiy hujayralam .ng rivojlanishi) 
faoliyat kabi nisbatan um um iy jarayonlarni bobhqaradi. Endokrin 
sistem a - qon va lim faga gorm on ajratuvchi tuzilm alar - a 'z o la r. 
a’zolam ing qism lari, ayrim hujayralar to ‘plam idan iborat. Shuning 
uchun ham , endokrin bezlar ekzokrin bezlarga nisbatan qon 
tom irlariga boy va chiqaruv naylariga ega em as. Endokrin 
bezlam ing m ikrotsirkulyator to m irlar tizim i sinusoid kapillyarlar 
tuiiahi 
va 
kapillyar 
oldi 
b o ‘shlig ining 
m avjudligi 
bilan 
tavsiflanadi.
Gormonlar
(yunon. 
Hormone
- q o ‘zg atm oq, ta ’sir qiIm oq) 
asosan organizm ning m oddalar alm ashinuvi, so m au k o ‘si«h. 
reproduktiv faoliyat kabi asosiy funksiyalariga kuchaytiruvchi 
yoki susaytiruvchi ta sir k o ‘rsatadigan yuqori faollikka ega 
boshqaruvchi om illardir.
K im yoviy tuzilishi b o 'y ich a gorm onlar quyidagi lurlarga 
boMinadi: am inokislotalarning hosilalari (adrenalin, noradrenalin 
va boshqalar), peptidlar (50dan ziyod gorm onlanii o 'z ichiga 
oladi, ular orasida insulin, glyukagon, ingibin, gastrin va boshqa­
lar), steroidlar (jinsiy, buyrak usti bezi p o 'stlo g ’i gorm onlari va 
boshqalar), 
to ‘yinm agan 
y o g ; 
kislotalari 
(prostaglandinlar). 
F iziologik t a ’siri b o ‘yicha ishga tushiruvchi gorm onlar va ijrochi 
go rm o n lar farqlanadi. G ipotalam usning neyrogorm onlari 
va 
gipofiz gorm onlari ishga tushiruvchi gorm onlardir, ular boshqa 
ichki sekretsiya bezlarida gorm onlarning hosil boMishi va sekret- 
siyasi jaray o n larin i kuchaytiradi yoki torm ozlayui. 
Ijrochi- 
go rm o n la r nishon hujayralar va to ‘qim alardagi m odda alm ashi­
nuvi jara y o n la rig a bevosita ta ’sir k o'rsatadi. G orm onlar barcha 
a ’zo larg a em as, balki hujayralari m azkur gorm onga nisbatan 
re tse p to rla rg a eg a b o ‘lgan a ’zolargagina ta ’sir k o ‘rsatadi. Bu 
h u ja y ra la r ( a ’zo lar) nishon hujayralar yoki effektorlar deb
344

---

nom lanad j. N ishon hujayralari rna’lum gorm onga xos oqsil- 
retseptorlarga ega b o 'lib . ular yordam ida tegishli gorm onni tanlab, 
o ‘ziga biriktirish xususiyatiga ega. G orm on retseptor bilan 
birikkanda plazm olem m aning gorm onga tobe ferm enti - adenilil- 
siklaza faollashadi va u sitoplazm ada A TFdan siklik adeno- 
zinm onofosfat (tsA M F) hosil boMishini kuchaytiradi, natijada 
hujavra oB inin g funksional holatini o'zgartiradi. Gormonlar, 
garchand ju d a oz rniqdorda ishlab chiqarilsada, yuqori biologik 
faoliikka ega.
Ayrim gorm onlar faqatgina bitta bezda, ayrim gorm onlar esa 
bir necha a ’zolarda hosil bo lishi m umkin. M asalan, tiroksin -
qalqonsim on bezda ishlab chiqarilsa, insulin gormoni - m e’da osti 
bezi, quloq oldi bezi. um us va bosh m iyaning ayrim hujayralarida 
sintezlanadi. Bir necha xil gorm onlam i ishlab chiqaruvchi ayrim 
endokrin 
hujavralar 
ham m avjud. M asalan, m e’daning shilliq 
pardasidagi G -hujayralar gastrin va enkefalin ishlab chiqaradi.
N erv va