|
Doza birliklari
Energiya qoplami va uning biologik ta’sirlari haqidagi bilimlar asosida ionlashgan radiatsiya ta’sir o’tkazishi natijasini dozalarini o’lchash uchun birliklar mavjud. Eng keng qo’llanadigani ekvivalent doza - zivert (Sv). Bu birlik ko’pincha ishjoylarida va tashqi o’rab turuvchi muhitda uchraydi, kichik birliklari ham mavjud: millizivert (mSv) - Sv ning 1000dan biri. Sv va mSv insonlar uchun doza. Ionlashgan ba’zi manbalarning uzviy ijtimoiy ta’sirlarini taqqoslash uchun Xalqaro Radiologik Himoya Komissiyasi (ICRP, 1991) kollektive dozani qabul qildi.
Jami doza va nisbiy doza asosida, radiatsiya tarqalishi deterministik yoki stoxastik deb ataladi. Inson tanasidagi tarqalish nuqtai nazaridan deterministic effektlar katarktalar, sterillash va materiyaning zararlanishi (misol, eritema). Butun tanaga keskin dozalar: kamroq dozada ko’ngil aynishi, qayt qilish va diareya, yuqori dozada keskin oqibatlarga, ya’ni o’limga olib keladi.
Dozaga javob reaksiyasi bog’liqliklari
Ionlashgan radiatsiya ba’zida universal kansirogen deb ham ta’riflanadi, bu ko’pgina materiyalarda va barcha yoshdagi turlarda rakni chaqiradi (endi tugilgan mevalarni ham o’z ichiga olgan holda). Haqiqatda radiatsiya kansirogen va mutagen ikkalasida ham zaif ekanligi isbotlangan. Natijada, faqat kamgina insonlargina ionlashgan radiatsiyaning zararli biologik ta’sirlaridan omon qoladi. Ko’pchilik kuzatuvlar qisqa muddatda qabul qilingan ko’p miqdorli dozalar ustida olib borilgan. Dastlabki namunalar II Jahon urushida Yaponiyadagi portlashdan omon qolganlarni epidimiologik o’rganishlardir. Shunga o’xshash izlanishlar Chernobil hodisasi (19-bo’lim) oqibatlarini aholi orasida o’rganishga qaratilgan. Boshqa qimmatli izlanishlar yer ostidan havoga ko’tarilgan uran ta’sirida o’pka rakini, yosh ayollardagi suyak raki, ko’krak saratoni, fryuroskopik ko’krak tekshiruvlaridan o’tadigan tuberkulyozni baholashlardan iborat.
Ionlashgan radiatsiyaning sog’likka ta’sirlari interpretatsiya ma’lumotlaridagi qiyinchiliklar Yaponiyada portlagan atom bombasidan tirik qolganlarni epidimiologik o’rganishlar tomonidan tushuntiriladi. 2000-yilgacha aholi orasida saratondan vafot etganlar soni 7500ni tashkil etgan. Ularning 500tasi radiatsiyadan ta’sirlangan. Keying izlanishlarni murakkablashtiruvchi narsa 2004-yilgacha portlashdan omon qolganlarning 400%i tirik bo’lgan (Malakoff va Normile, 2004). Ko’proq foizi vafot etgan bo’lsa-da, yashirin ta’sirlarni aniqlash hali tugatilmagan. Shundan so’ng ham ta’sirlar kvantifikatsiyasi qiyin bo’ladi. Biologic ta’sirlarni uzoq tarqalishiga ko’ra (radiatsiya doirasida ishlovchilar vaziyatida) o’rganish natijalarining keyingi murakkabligi har bir doza birligida sog’likka ta’siri, umuman, xronik ta’sir sharoitlari ostida sezilarli kam. Shu va boshqa sabablarga ko’ra, riskdagi sharoitlar to’plamining bir asosidagi noaniqliklar boshqasiga qaraganda katta. Rasm 310-bet
Murakkabliklardan yana biri sog’likka ta’sirda porog quyi radiatsiya tarqalishidan kelib chiqadimi, yo’qmi (NCRP, 2001). Darhaqiqat, o’zaro bog’liqliklarni aniqlash uchun ba’zi modellar rivojlantirilgan (12.3 tasvir).Umuman olganda, inson yacheykalarida vujudag keltirilgan radiatsiya sabab bo’lgan mutatsiya liniyali modelda (a grafik). Aksincha, o’lim yacheykasi esa dozaga geometric progressiya bilan bog’langan (b grafik). Navbatdagi murakkablik egri chiziq shakli ionlashgan radiatsiyaning tabiatini farqlash uchun. Ko’p tortishuvlardan so’ng, Milliy Izlanish Konsuli (BEIR,1980)ning Ionlashgan radiatsiyaning Biologik ta’siri Qo’mitasi tomonidan rentgen va gamma nurlar munosabatlarini kvadrat modelda berish taklif qilindi (c grafik). Leykoz haqidagi yangi xulosalar ma’lumoti mavjud bo’lsa-da, bugungi kunda qattiq shish kelib chiqishi (ko’krak, suyak saratoni) chiziqli modelda ko’rsatiladi (NCRP, 2001). Doza va risk orasidagi bog’lanish d grafikda tasvirlanadi. Nihoyat, ionlashgan radiatsiyaning kichik dozalarining foydalilik ehtimoli e grafikda ifodalangan. Bu 2-bo’limda muhokama etilgan J-shaklli dozaga javob reaksiyasi egri chizig’i bilan o’xshash.
Do'stlaringiz bilan baham: |
