Gidrotexnika

S h lu z kam eralari devorlari va tublarining turlari:
a —
vertikal d ev o rli; 
b
— qiyalikli d ev o r va y o 'n a ltiru v ch i e s tak a d ala r b ilan; 
d —
a n k e rli- 
sh p u n tli; 
e —
q oziqli p o y d ev o r ustidagi to s h - b e to n li;/ — suv o 'tk a z u v c h i galerey a ichiga 
o 'tu v c h i b eto n li; 
g
— q oziqli rostverk ustidagi a rm a tu ra la n g a n b e to n d a n ; 
h —
y axlit tu rd ag i 
a rm a tu ra li b e to n d a n ; / — m ax su s tu rd ag i a rm a tu ra li b e to n d a n ;у — te m ir-b e to n li p o y d e v o r 
plita b ilan ; 
к
— b e to n li qoyali z am in d ag i u c h b u rc h a k kesim li; / — te m ir-b e to n li, tu b
g alereyali ram ali yaxlit tu r; 
m —
te m ir-b e to n li suv o 'tk a z u v c h i galereya.
5 . 6 . G I D R O U Z E L L A R D A S H L U Z L A R N I N G J O Y L A S H U V I
G id ro u z e lla rd ag i k em a o 'tk a z u v c h i s h lu z tarkibiga s h lu z d a n tashqari 
yuqori va pastki kanallardagi prichal ( k e m a b o g 'la b q o 'y ila d ig a n jo y ) va 
y o 'n a ltiru v c h i in s h o o tla r kiradi, u la r s h lu z la sh n i kutib tu ru v c h i k e m a la r
to 'x t a b turishi u c h u n x iz m a t qiladi (5 .3 -ra s m ). S h u n in g u c h u n p ric h a l 
uzunligi k a m e ra uzunligi Lk d a n kichik b o 'lm aslig i kerak. B u n d a n ta sh q a ri, 
k em a la rn i d a ry o oqim i t a ’siridan h im o y alash u c h u n shluz chiqish q ism in in g
ikki to m o n id a n uzunligi Z,k d a n kam b o 'lm a g a n alo h id a d a m b a la r o 'm a tila d i.
K em alarni shluzga kelishi to 'x ta b turish va kirishida xavfsiz ekspluatatsion 
s h a ro itla rn i t a ’m in la sh lozim. S hluzga k e m a la r t o 'g 'r i chiziq b o 'y la b j o y -
lashishi kerak va u n in g uzunligi quyidagi fo r m u la d a n aniqlanadi:
• Lpr =
+ 2/c + C/g 
(5.5)
b u n d a , 
n —
k e t m a - k e t s h lu z la n a d ig a n k a m e ra la r soni; 
lc —
s h lu z la n a d ig a n
k e m a la r ta rk ib in in g uzunligi; «7 — k e m a foydali uzunligiga k irm a y d ig a n
kallaklar uzunliklari yig'indisi hisoblanadi.
Suv o 'tk a z u v c h i in s h o o tla m i daryodagi bosim li gidrouzellar p la n id a jo y - 
lashtirish m asalasini y e c h is h d a m ahalliy tabiiy sh a ro itla r h a m d a b o s h q a
in s h o o tla rn in g tarkibi k a tta a h a m iy a tg a ega. T u g u n d a k e m a o 'tk a z u v c h i
281

---

shluzlar h a r xil usul bilan joylashtiriladi. Hozirgi pay td a d aryo o ‘z a n id a
jo y la sh g a n s h lu z e n g qulay joy lash tirish h isoblanadi, c h u n k i kem alarn i 
o ‘tkazish imkoniyati tezlashadi va k o ‘p hollarda qurilish h a m d a ekspluatatsiya 
xarajatlarini kam ayishiga olib keladi, a m m o uni d a ry o n in g to r vodiysida 
q o 'llash afzaldir. A gar gidrouzel stvori d a ry o n in g egri-bugri uch astk asid a 
jo ylashgan b o ‘lsa, u h o ld a k em a o 'tk a z u v c h i shluz k a n aln in g to 'g 'r ila n g a n
joyida joylashtiriladi.
G i d r o u z e lla r n i qayir usulida jo y la s h tiris h d a (6.1 va 6 . 2 - b o ‘lim larga 
q a r a n g ) b ir q i r g 'o q q a , b a ’z id a suv t o 's k i c h o r q a s i d a t a r k i b i d a k e m a
o'tkazuvchi bo'lgan h a m m a beton in shootlam i joylashtirish m u m k in . Bunday 
y e c h im tejam korlik va ishlab chiq arish n u q ta i n a z a rid a n afzaldir, c h u n k i 
in s h o o tla m i b a rp o etish d a faqat bitta qurilish m a y d o n c h a s i talab qilinadi. 
B a ’zi b ir h o lla r d a k e m a o 't k a z u v c h i s h lu z la r e le k tr o s ta n s iy a b in o sig a
biriktiriladi. A m m o b u n d a ular orasida ajratuvchi b e to n qurilishi kerak, 
ular shlyuzga keluvchi k an aln i yuqori b ie f to 'lq in la rid a n , pastki biefda esa 
katta o q im tezligidan to 's i b tu radi.
S h lu zn i statik ishlash sharoitiga k o 'ra , u n in g kam erasini pastki biefga 
joylashtirish eng m aq b u l hisoblanadi (5 .8 -a rasm ), a m m o bu ho latd a t o 'g 'o n
va shluz qatnov kesishuvi qiyinlashadi, ular yoki yuqori kallak u stidan baland 
k o 'p r ik qurishga, yoki ajratiladigan k o 'p r i k q u rish g a olib keladi. Q a tn o v
kesishuvlari masalasini hal etish u c h u n k e m a o 'tk a z u v c h i shluz yuqori biefga 
ko'chiriladi, b u esa kem alarni pastki b ie f s a th id a k o 'p r ik tagidan o 'tk azish g a 
im k o n y aratadi, h a ra k a t y o 'lin i esa b u t u n g idrouzel b o 'y ic h a o 'tk a z is h ju d a
qulay b o 'l a d i (5.8-/) rasm ).
Oxirgi paytlarda yuk-yo'lovchi kem alar bilan bir qatorda kichik o'lcham li, 
tezligi katta bo'lgan kemalar keng tarqaldi. Ay rim sabablarga ko'ra ulami odatdagi 
kem a o'tkazuvchi shluzlardan o'tkazish yaxshi sam ara bermaydi. S h u sababli, 
gidrouzel tarkibida kichik gabaritli shluzlar yoki oraliq kallakli shluzlar o'matiladi, 
bu esa kemalarni gidrouzuldan o'tkazish ja rayonini tezlashtiradi.
Ш