5.1 -jadval
Yer yuzidagi eng yirik suv om borlari
№
Suv om borining nomi
D aryo
M am lakat
T o 'la hajm i,
m lrd m 1
Suv yuzi
m aydoni, km 2
1
Bratsk
A ngara
Rossi ya
169,3
5470
2
Kariba
Z am bezi
Z am biya
160,4
4450
3
N aser
Nil
M isr, Sudan
157,0
5120
4
Bolta
Bolta
G ana
148.0
8480
5
M anikuagan — 5
M anikuagan
K anada
142,0
1940
6
Krasnoyarsk
Yenisey
Rossi ya
73,3
2000
7
Portij — M aunti
Pis-R iver
K anada
70,1
1760
8
Vadi — T artar
Tigr
Iraq
67,0
2000
9
Sanm insya
Xuanxe
Xitoy
65,0
3500
10
Kuybishev
Volga
Rossiya
58,0
6448
11
Buxtarm in
Irtish
Rossi ya
53,0
5500
12
M id k o ‘li
K olorado
A Q Sh
36,7
631
13
G le n kanon
K olorado
A Q Sh
33,3
646
14
Volgograd
Volga
Rossiya
31,5
3117
5 . 3 . K E M A O 'T K A Z U V C H I S H L U Z L A R
U m um iy m a ’lu m o tla r. K em a la rn i dary o d ag i bosim li
g id ro u z e lla rd an
o ‘tkazish u c h u n k e m a o ‘tkazuvchi shluzlar yoki k o ‘ta rg ic h la rd an fo y d a
laniladi. K e m a la rn i bir biefdan ikkinchi biefga o ‘tk a z u v c h a n gidrotexnika
in sh o o tlari
kem a o'tkazuvchi shluzlar
deyiladi.
K em a o ‘tkazuvchi sh lu zlarn in g asosiy qism lariga k a m e ra la r, kallaklar va
y o ‘laklar kiradi (5 .3 -rasm ).
Sh lu z kam erasi suvga toMdirish y o ‘li bilan k a m e ra n i yuqori b ie f sathiga
k o ‘tarish va kem ani pastki bief sathiga tushirishda kam erani suvdan b o ‘shatish
u c h u n xizm at qiladi. S h lu z kam erasi ikkita b o ‘y la m a d e v o r va shlu zn in g
kallak q ism id a jo y lash g an ikkita ikki tabaqali d a rv o z a d a n tashkil topgan.
D a rv o z a la r k e m a n i k am erag a kiritishda yoki k a m e r a d a n c h iq a rish d a
ochilishi yoki yopilishi m u m k in .
K a m e ra n in g asosiy o'lch am lari:
uzunligi, kengligi va shluz b o ‘sag‘asidagi
e n g kichik b o ‘lgan ch u q u rlik , suv y o ‘lining sinfiga, u n in g kelajakda yuk
tashish oboroti, shluzdan bir vaqtning o ‘zida o ‘tkaziladigan k em a va kem alar
birikm asi hisobiy o ‘lcham lariga k o ‘ra qabul qilinadi.
Kallaklar k em a o 'tk a z u v c h i shluzlarning massiv b e to n qismi b o 'lib , shluz
k am erasin i yuqori va pastki b ie f t o m o n i d a n ajratib boradi. K a m e r a n i suvga
274
to 'ld irish d a va b o ‘shatishda kallaklar qurilm alari bilan birgalikda kameradagi
va bieflardagi suv sathlari farqini o 'z g a r m a s h o ld a ushlab turadi. S a th la r
tenglashtirilganda esa darvozalar orqali kem alarni kam eraga yoki k a m erad an
yuqori va pastki bieflarga o 'tk a z is h im k o n iy ati p a y d o b o 'la d i. Kallaklarda,
sh u n in g d e k , suv o 'tk a z u v c h i q u rilm a la r, t a ’m irlash va avariya to 'siq lari
h a m d a b o s h q a j ih o z la r joylashtiriladi.
YoM aklar s h lu z n in g yuqori va pastki kallaklariga
keluvchi o ddiy kanallar
bo'lib, ular shluz bilan yo'n altiruvchi devorlar orqali birlashtiriladi. Shluzdan
kem alar o'tishini kutishda kanallar bir to m o n id ag i yo'naltiruvchi devorlariga
kem a la rn i b o g 'la b q o 'y ish u c h u n q u rilm a la r joylashtiriladi.
S h lu z d a n k em a la rn i o 'tk a z is h ja ra y o n i
shluzlash
deyiladi va u bir q a to r
ketm a -k e t bajariladigan operatsiyalardan tashkil topadi. K e m a pastki biefdan
yuqori biefga harakat qilganda, shluz kam erasida pastki b ie f sathi o 'rn atilad i,
pastki kallakdagi darvoza ochiladi va kem alar pastki yo'lakli kanaldan shluzga
kiritiladi: 1) pastki kallak d arvozalari yopiladi; 2)
s h lu z kam erasi yuqori
b ie f tom onidagi suv o'tk azu v ch i qurilm alar orqali suvga to'ldiriladi; 3) yuqori
kallakdagi d a rv o zalar ochiladi; 4) k e m a n i s h lu z d a n yuqori ketuvchi kanalga
ch iqariladi; 5) y u q o ri kallak darvozalari yopiladi; 6) pastki kallakdagi suv
o 't k a z u v c h i t i r q is h la r o rq a li k a m e r a b o 's h a t i l a d i ; 7) pastki kallakdagi
d a rv o zalar o ch ilad i va shlyuz keyingi k e m a o 'tk a z is h g a tay y o r b o 'la d i.
K e m a la rn in g y u q o ri biefdan pastki biefga h a ra k a tla n ish id a, kem alarn i
o 'tk a z is h operatsiyalari teskari k e tm a -k e tlik d a a m a lg a oshiriladi.
H a r b ir shluzlash v aq tid a yuqori b ie fd a n pastki biefga
suv ta sh la n a d i va
u n in g hajm i s h lu z d a n o 't u v c h i k e m a la rn in g y o 'n a lish i, h a ra k a t tartibi, suv
sig'im i h a m d a bieflardagi suv sathi holatlariga b o g 'liq bo 'lad i.
S h lu z d a n ta s h la n a d ig a n p riz m a hajmi:
К = ( 1 , 1 5 - 1 , 2 ) М Л
(5.4)
b u n d a , Z,k — k am e ra n in g foydali uzunligi; £ k — k am eran in g foydali kengligi;
H —
bieflar sa th in in g farqi.
H ozirgi katta sh lu zlarn in g ta sh la n a d ig a n p r iz m a hajm i 140— 180 m ing
m 3, bir jara y o n u c h u n kam eran i to'ldirish va b o 's h a tis h vaqti 8— 15 daqiqani
tashkil etadi.
K e m a o 'tk a z u v c h i s h lu z la r bir-biri b ilan qurilish m ateriali,
konstruktiv
xususiyatlari, k a m e r a la r soni va u larn in g joylashuvi, suv bilan oziqlantirish
tizim lari, s h l u z d a n k e m a n i o 'tk a z is h u sullari h a m d a b o s h q a s h a r o itla r
b o 'y ic h a farqlanadi.
Qurilish m ateriali b o 'y i c h a shly u zlar y o g 'o c h , b e to n va te m ir-b e to n li
b o 'lib , keyingi p a y td a sh lu z la r faqat b e t o n d a n h a m d a t e m i r - b e t o n d a n
q u rilm o q d a .
K a m e r a la r soni va o 'z a r o joylashuviga k o 'r a , sh lu z la r quyidagi turlarga
bo'linadi:
1) bir kam erali (5 .3 -ra s m ) — en g k o 'p
ta rq alg an tu r hisoblanadi;
275
