Gidrotexnika

tekislik
va fog' 
suv omborlari
m avjud. Tekislik suv o m b o rlari dastlabki stadiya va qiyaliklarining jadal 
ravishda o'zgarishi, b o sh q a shaklga o 'tishi bilan tavsiflanadi. S h u n d a n s o 'n g
suv o m b o r in in g q irg 'o q q a yaqin z o n a sid a loyqa zarralari oqizin d ilarin in g
k o 'p r o q yotqizilishi va c h u q u r jo y la rd a esa relyefning k u ch siz o'zgarishi 
kuzatiladi.
Suv o m b o ri qirg'o qlari o'z g arish in i o ld in d a n aytib b e ra d ig a n E. G . Ka- 
c h u g in , B. A. Pishkin va b o s h q a la r taklif qilgan k o 'p g in a uslublar mavjud.
Sig'imi, odatda, u n c h a katta bo'lmaydigan tog' suv om borlarida shakllanish 
jarayoni biroz boshqacharoq bo'ladi. Suv ombori dastlabki to'lg'azilgan paytda 
qirg'oqlarda tu bdan o'zgarish, ya’ni tuproq va toshli jinslardan iborat o'pirilish, 
siljishlar ro'y beradi va bir vatqning o 'z id a o 'z a n n in g yuqori zonasini loyqa 
bosishiga olib keladi. Q irg'o qlam ing faol qayta shakllanishi b u tu n katlovanning 
loyqa bosishi bilan tavsiflanadi, s h u n d a n key in d a r y o n in g yangi o 'z a n i 
shakllanishi b oshlanadi, c h o 'k in d i loyqa esa to 'liq quyi biefga o 'tib ketadi. 
Hozirgi z a m o n d a g i ayrim suv o m b o rlarid a loyqa bosishi t o 'la h ajm n in g 80, 
90 va h a tto 100 % ini tashkil etish holatlari uchraydi. U m u m i y hajm i 500 
m ln m 3 ga teng C h i m q o 'r g 'o n suv o m b o rin i (1963-yilda qurib bitkazilgan) 
hozirgi k u n d a loyqa bosgan hajm i qariyb 100 m ln m 3 ni tashkil etadi, y a ’ni 
1/5 qism idan foydalanib bo'lm aydi.
S uv o m b o rlarin in g o 'p irilish i. T o 'g ' o n buzilishi yoki u n in g usti ( c h o 'q -
q isi)d an suvning ortib o 'tis h i natijasida suv o m b o r in in g o 'p irilish i va quyi 
biefdagi daryo vodiysida katta m a y d o n la rn i suv bosishi r o 'y berishi m u m k in . 
Bu h o d isa yirik m o d d iy z a ra r ko'r ish g a, b a ’z a n esa in s o n la rn in g q u rb o n
b o 'lis h ig a olib kelishi m u m k in . T o 'g ' o n n i n g ishlash ishonchliligi va b o sh q a
o m illa rg a b o g 'liq b o 'l g a n suv o m b o r i n i n g o 'p irilis h i s a b a b la rin i tahlil 
q ilm a g a n holda aytish m u m k in k i, d a ry o atrofidagi h u d u d la r n i to 's a td a n
suv bosishi j u d a katta baxtsizlik, h a tto m illat h alokati sifatida h a m talqin 
qilinishi t o 'g 'r i b o 'la d i. Keyingi yillardagi suv o m b o rla ri o 'p irilish ig a misol 
qilib, 1959-yilda M alpas gidrouzeli (F ran siy a) da va 1963-yilda V ayont 
t o 'g 'o n i (Italiya) d a ro 'y bergan halokatlam i keltirsa bo 'lad i. V ayont to 'g 'o n i 
buzilishiga t u r g 'u n b o 'l m a g a n katta hajm d ag i q ir g 'o q m assivining o'pirilib 
tu sh ish i va suv o m b o ri h a jm in in g o rtib ketishi sabab b o 'lg a n .
G id ro u zellarn in g p a stk i biefi. O 'z a n n in g sh a k lla n ish i. Y u q o ri biefda 
o 'r n a tila d ig a n gidrologik rejim (suv uzeli) d a n pastki d aryo o 'z a n i sharoitiga 
k a tta t a ’sir o 'tk a z a d i. Bu u n in g qayta shakllanishi quyi biefda suv sathi va 
te rm ik h o la tla r o'zgarishiga olib keladi. Bu yerda (gidrouzel) t o 'g ' o n hosil 
qiladigan bosim q iym ati, suv o m b o r id a loyqa (c h o 'k in d i) o q iz in d ila r bo r 
yoki yo'q ligi katta rol o 'y n a y d i. Agar d a ry o d a o q iz in d ila r k o 'p b o 'lsa , ular 
suv o m b o r id a to 'p l a n a d i , tindirilgan suv esa suv tashlovchi in sh o o t orqali 
quyi biefga quyiladi va o 'z a n n i jadal yuvib keta boshlaydi. G id r o u z e ld a n
m a ’lu m bir m a s o fa d a n s o 'n g dary o o 'z in in g dastlabki loyqaligini tiklab 
oladi va dary o tubi s e k in -asta pasayadi.
270

---

T o g 1 d aryolarida o 'z a n n i n g ch u q u rla sh ish ja ra y o n i jadal s u r ’a tlar bilan 
kechadi va ayrim h o lla rd a tubi bir n e c h a m e trg a c h a pasayishi m u m k in . 
K a m oqizindilarga ega tekislik d ary o la rd a o ‘z a n n in g pasayish ja ra y o n i ju d a
sekin so d ir boNadi va d aryo tubi ch u q u rla sh ish i k o 'p yil d a v o m id a 0,1 — 
0 ,4 m ni tashkil etadi.
A lohida olingan u c h a s tk a d a dary o o 'z a n i n i n g pasayishi sizot suvlari s a t­
hining o'zgarishiga va bu o 'z navbatida q o 'sh n i hududlardagi qishloq xo'jaligi 
va suv t a ’m in o tig a salbiy t a ’sir etishiga olib kelishi m u m k in . U sh b u m u h im
om il g idrotexnik in sh o o tla rn i loyihalashda hisobga olishni talab etadi.
S uv sarfi va suv s a th i rejim i. D a ry o o q im in i rostlaydigan katta hajm dagi 
suv o m b o rla rin i b u n y o d etish quyi biefdagi suv s a th in i m a ’lu m darajaga 
te k is la s h , t o s h q i n s u v la r re jim in i t a r t i b g a so lis h va u l a r n i n g s a t h i n i
pasaytirishga olib keladiki, b u xalq xo'jaligining turli sohalariga h a r xil 
t a ’sir o 'tk a z a d i. Sohil qayir zonasi yerlarida q ish lo q xo'jaligi yaxshi sa m a ra
b e r s a , b a l i q c h ilik x o 'jalig i z a r a r k o 'r a d i . B u n d a n t a s h q a r i , g id r o u z e l 
(t  o n )n in g quyi biefida gidroelektrostansiyaning tig'iz rejimdagi ishi bilan 
b o g 'liq suv sarfm ing bir sutkadagi teb ran ish i tufayli o q im n in g n o b a rq a ro r 
harakati hosil bo'ladi, suv t a ’m inoti va k em a qatnoviga qiyinchilik tug'diradi.
Suv om borlarining term ik rejim i. Past bosimli gidrouzellarda quyi biefning 
te rm ik rejimi k u n d a lik rejim id an k a m farq qiladi. F a q a t suv tashlovchi 
t o 'g ' o n n i n g bevosita pastki qism idagi dary o uch astk asid a o q im n in g katta 
tezligi tufayli tu b id a hosil b o 'la d ig a n m u z va m u z p a rc h a la ri o q im b o 'y lab
p a s t g a o q i z i b k e t i l a d i v a s u v o l u v c h i i n s h o o t l a r d a e k s p l u a t a t s i y a
qiyinchiliklariga olib kelishi m u m k in .
Y uqori bosim li gidrouzellar yuqori biefda issiqlikni to'p laydi. Quyi biefga 
suvi c h u q u r suv o m b o rla rig a xos ravishda iliq haroratli suvni chiqarish 
h i s o b i g a a y r i m h o l l a r d a b i r n e c h a o ' n l a b k i l o m e t r l a r g a c h o ' z i l g a n
g id ro u z e ld a n pastki t o m o n d a m uzli q a tla m hosil b o 'lm a y d i. D e m a k , bu 
y erd a qishki suv sarfi egri chizig'i qishdagi e m a s , yozdagi suv sarfi egri 
chiziqlariga m o s kelishi kerak.
Q u y i b ie fn in g h a v o m u h itid a g i salbiy h a r o r a t , s h u n i n g d e k , bieflar 
tutashish joyida suvning m ayda zarralari va to m ch ilari gidroinshoot devorlari, 
ele m e n tla ri, e le k tr uzatish simlari h a m d a h o k a z o la rd a m u z q o p la m a s i hosil 
bo'lishiga olib keladi. A gar suv o m b o ri sovuq iqlim li m in ta q a d a joylashgan 
b o 'lsa , bu y a n a h a m k o 'p r o q qiyinchiliklarga olib keladi.
5 . 2 . S U V O M B O R L A R I Q U R I L I S H I VA T A B I A T N I M U H O F A Z A
Q I L I S H B IL A N B O G ' L I Q C H O R A - T A D B I R L A R
Suv om bori q u rilg an d an s o 'n g yu zag a k elad ig an m u am m o lar va ularn i 
hal e tish c h o ra la ri. D a ry o la rd a suv o m b o rlari b u n y o d etilishi k o 'p g in a
k o T sa tk ic h la r b o 'y i c h a ijobiy om il h isoblanadi, lekin u la r m axsus c h o r a -
tadbirlarni talab qiladigan salbiy oqibatlarni h a m yuzaga keltirishi m u m k in .
271

---

A tro f-m u h it bilan tirik d u n y o o'rtasidagi ekologik a lo q an in g buzilishi u n d a n
kam b o 'lm a g a n a h a m iy a tg a ega, u n in g ayrim k o 'rin is h la ri m avjud suv 
om borlari bilan o 'r a b turgan yerlar o'rtasidagi m u n o sa b a td a n a m o y o n bo'ladi 
va tabiatni atro f-m u h itn i m uh o faza qilish b o 'y ic h a tegishli choralarni amalga 
oshirish zarurati tug'iladi.
Suv om borlarini b u n y o d etish n in g zararli oqibatlariga quyidagilar kiradi:
1) aholi yashash p u n k tla ri, s a n o a t k o rxonalari, q ish lo q xo'jaligi ekinlari, 
o 'r m o n l a r , te m ir va a v to m o b il yo'llari, aloqa h a m d a e le k tr ta rm o q la ri, 
m a d a n iy va tarixiy y odgorliklar va b o s h q a la r jo y lash g an h u d u d l a m i n g suv 
o stida qolishi; 2) n o rm a l d im la n g a n s a th d a n jadal d im la n g a n s a th g ach a 
b o 'lg a n o raliqda suv o m b o ri qirg 'o q lari h u d u d in i v a q tin c h a lik suv bosishi;
3) suv o m b o ri atrofidagi h u d u d d a sizot suvlari s a th in in g keraksiz ravishda 
y uqoriga ko'tarilishi; 4) suv tra n sp o rti u c h u n m axsus m e ’y o rlar b o 'y ic h a
talab qilinadigan m avjud k o 'p r ik osti qurilm alari o 'lc h a m la r in i kichraytirish 
va s h u kabilar.
Suv o m b o rla rin i b u n y o d etish o q ib atid a atro fm i o 'r a b tu ru v ch i tirik 
m u h itd a quyidagi buzilishlar ro 'y beradi: 1) q irg 'o q va q irg 'o q yon atroflarini 
b o s h q a shaklga kelishi tufayli landshafl o'z g arish i; 2) sayoz va loyqa bosgan 
z o n alar hosil bo'lishi; 3) ayrim h ayvonot va o'sim lik dunyosi vakillari mavjud 
h u d u d n in g suv ostida qolishi; 4) ayrim tu rdagi b aliqlarning u rch ish joylarini 
y o 'q o lish i; 5) suv o m b o ri suvining «gullashi».
Suv bosishi va suv ostida q o lish d a n keladigan z a ra rn i q o p la sh u c h u n
quyidagi tadbirlarni o 'tk a z is h g a t o 'g 'r i keladi: 1) suv o m b o ri zo n asi ostida 
q o lad ig an s h a h a r , qish lo q , sa n o a t va q ish lo q xo'jaligi k orxonalari kabilarni 
k o 'c h iris h va yangi jo y la rd a tiklash; 2) y o 'lla rn in g a y rim uchastkalarini 
k o 'c h iris h , k o 'ta r m a la r in i k uchaytirish, qiyaliklarini m u s ta h k a m la s h , aloqa 
v a e l e k tr ta r m o q l a r i va s h u k a b ila rn i k o 'c h i r i s h ; 3) k o 'p r i k o raliq lari 
tuzilm alarini b a la n d ro q k o 'ta r is h , o 'tis h k o 'p rik la rin i qayta q u rish , yangi 
k o 'p r ik yoki k ech u v jo y larin i qurish; 4) suv tra n s p o rti, baliqchilik xo'jaligi, 
shu n in g d ek , sanitariya talablaridan kelib chiqib suv o m b o ri h u d u d in i daraxt 
va b u ta la rd a n tozalash, agar kesiladigan daraxtlar n o y o b tu rla rd a n tashkil 
to p g a n b o 'lsa , ularni b o s h q a xuddi s h u n d a y suv b o sm a y d ig a n m a y d o n d a
b a r p o etish; 5) foydali q a z ilm a boyliklarini ( m a s a la n , k o 'm i r , qurilish 
m ateriallari va b.) qazib c h iq a ris h yoki ularni keyingi ishlab c h iq a rish
im k o n iy a tin i t a ’m inlash; 6) tarixiy va m a d a n iy y o d g o rlik lam i h im o y a qilish 
yoki k o 'c h iris h , s h u n in g d e k , ularni o 'r g a n ib chiqish va k o 'r ik d a n o'tk azish .
M uhandislik him oyalari. Ayrim hollarda suv o m b o rin in g ostida qoladigan 
z o n a d a n xo'jalik obyektlari va a h o li p u n k tla rin i b o s h q a jo y g a k o 'c h iris h d a n
k o 'r a , u larn in g m u h a n d islik h im o y a ch o ra la rin i am alg a oshirish iqtisodiy 
j i h a t d a n m aqsadga m u v o fiq b o 'la d i. H i m o y a d eb a ta lad ig an g idrotexnik va 
m e lio r a tiv t a d b i r l a r m a jm u a s ig a : 1) o b y e k tla r , k e ra k li y e r la r , b a ’z a n
sayozliklarni suvdan h im o y a qiluvchi m arza ( d a m b a ) la r bilan o 'r a b olish, 
to's iq va g'o vlar o 'rn atish ; 2) suv o m b o rin in g ayrim uchastkalari qirg'oqlarini 
m u s ta h k a m la s h ; 3) h u d u d n i vertikal tekislash ishlarini olib borish.
272

---

B a ’zida suv o m b o rla rid a g i m u h a n d is lik h im o y a la rin i am alg a oshirish 
u c h u n katta hajm d ag i ishlar talab qilinadi, b iro q bu o ‘z - o ‘zini oqlaydi. 
M a sa la n , Volga daryosidagi G o rk iy g id ro u zelin i q u rish d a q ish lo q x o ‘jaligi 
u c h u n a lo h id a a h a m iy a tg a ega h o s ild o r K o s tr o m a past tekisligini h im o y a
qilish u c h u n 100 km d a n o shiq uzunlikdagi o ‘rab turuvchi d a m b a b a rp o
etilgan.
Suv o m b o rla rin i b u n y o d etish d a a tr o f - m u h itg a salbiy t a ’sirni k a m a y - 
tirish u c h u n quyidagi m u h a n d islik ta dbirlari q o 'llan ilad i: 1) q i r g 'o q la m i 
m u s ta h k a m lo v c h i va h im o y alash c h o ra -ta d b irla ri; 2) sayozlanishga va suv 
o m b o rin i loyqa bosishiga y o ‘l q o 'y m aslik ; 3) suv o stida qolishi kutilayotgan 
h u d u d n i d astlab k i e k o lo g ik te k s h iru v d a n o 't k a z i s h va b u n d a o 's im lik , 
h a y v o n o t d u n y o s in in g n o y o b turlarini an iq lab , ularni saqlab qolish; 4) 
baliqchilikni y o 'lg a q o 'y ish ; 5) q irg 'o q d a g i suzuvchi m o sla m a la r, kim yoviy 
re ag en tlar, suv aeratsiyasi va h o k a z o y o r d a m id a moviy yashil suv o 'tla ri 
k o 'rin ish id a g i suv «gullashi»ga qarshi kurashish va shu kabilar.
S h u n in g d e k , suv o m b o r i va u n in g atro fid a sanitariya-gigiyena talablari 
bajarilishi shart, suv om b o rig a chiqindi, oqova suvlami tashlash, qirg'oqlarida 
te z eruvchi, zaharli m o d d a la r n i saqlash taq iq la n a d i va hok azo .
Suv om bo rin in g te x n ik -iq tiso d iy k o 'rs a tk ic h la ri. Suv o m b o r in in g 5 .1 - 
jadvaldagi texnikaviy tavsifidan tashqari, u n in g iqtisodiy ko'rsatkichlari h a m
m u h i m h i s o b l a n a d i . B u n d a y b a h o l a s h k o ' p i n c h a s o l i s h t i r m a k a p ita l 
q u y ilm a la m i hisoblash orqali am alg a oshiriladi: