Gidrotexnika

S u v o ‘tkazuvchi to 'g 'o n n in g bo'ylam a kesim i:
/ — n a z o r a t g a le rey a si; 
2 —
lift; 
3 —
g ale rey a g a tu s h is h y o ‘li; 
4 —
k o n stru k tiv
c h o k la r ; 
5 —
te m p e ra tu r a c h o k la ri; 
6
— s e m e n ta ts iy a t o ‘siq p a rd a s in in g c h e g a ra s i;
7 — z a m in y u zi.
4.23-rasm.
U stid an suv o'tkazm aydigan gravitatsion to 'g 'o n tepasinin g shakllari.
T o ‘g ‘on kesim i. U s tid a n suv o 'tk a z m a y d ig a n gravitatsion b e to n li t o ' ­
g 'o n la r n in g kesimlari to 'g 'r i ch iz iq la rd a n iborat b o 'la d i, faqat b a la n d t o ‘- 
g 'o n la r d a g in a pastki b ie f qiyaligi t o 'g 'r i chiziqli bo'lm asligi m u m k in (4.23- 
rasm).
T o 'g ' o n n i n g yuqori b ie f qiyaligining suv sathi o 'zg arib tu ra d ig a n qismini 
v e rtik a l va u n d a n p ast q is m in i q iy a qilish m u m k i n . Q iy a lik s h u n d a y
q ilin g an d ag in a t o 'g ' o n n i n g bu qismi m u z t a ’sirida yem irilm aydi va b u n d a n
t a s h q a r i , suv o m b o r i b o 's h a t i l g a n d a g i n a u n in g tu b id a g i k u c h la n is h la r
z a m in n in g h a m m a yerlarida bir xil bo 'lad i.
T o 'g ' o n usti h a m m a vaqt h a m tra n s p o rt yurad ig an qilib lo yihalanadi. 
U n in g kengligi u s tid a n o 'ta d ig a n y o 'ln in g kategoriyasiga b o g 'liq b o 'la d i. 
Agar tr a n s p o r t o 'tis h i k o 'z d a tu tilm a s a , t o 'g ' o n u stin in g kengligi faqat 
f o y d a la n is h davri e h tiy o jla rin i n a z a r d a tu tib b e lg ila n a d i. U s t i d a n suv 
o 'tk a z a d ig a n zatvorli t o 'g 'o n l a r n i n g suv o 'tk a z a d ig a n qismi a m a liy profil 
s h ak lid a loyihalanadi.
T o ‘g ‘on c h o k la ri. B eton va te m i r - b e t o n l i k o n stru k siy a la rin in g yirik 
bo'laklarini ayrim qismlarga b o'lib, bularning h a r birining mustaqil ishlashini 
ta ’minlaydigan oraliqlar 
chok
deb ataladi. C h o k b o 'lm a g a n hollarda inshootni
239

---

ek sp lu atatsiy a qilish paytida h a r o r a t t a ’siridan kengayishi va torayishi, 
shuningdek, og‘ir qismi yengil qismiga qaraganda k o 'p ro q cho'kishi natijasida 
b e to n k onstruksiyalarida yorilishlar ro 'y berishi m u m k in .
Ish la sh x a ra k te rig a k o ‘ra
qurilish (vaqtinchalik)
va 
konstruktiv (doimiy)
choklarga
b o 'lin a d i.
Q u rilish ch o k lari. Bunday ch o k la r gravitatsion b e to n to 'g 'o n l a r bloklarga 
b o 'lib q u rilg a n d a q o 'lla n ila d i (4 .24-rasm ).
Y o riq la r hosil b o 'lis h in i kam aytirish u c h u n u la r q is m a n yoki to 'liq
s e m e n tla n a d i yoki in sh o o tn i foydalanishga topshirish vaqtida b e to n la n a d i.
U stu n sim o n a jra lg a n c h o k la r (4 .2 4 -0 , 
b
rasm ) t o 'g ' o n balandligi 6 0 — 
70 m b o 'l g a n d a q o 'lla n ila d i. B u n d a y ajratishda b o 'y l a m a c h o k la r seksiya 
balandligi b o 'y i c h a vertikal parallel c h iziq lar k o 'rin is h id a b o 'la d i. Bu o 'z
navbatida blok tashqi va ichki zonasidagi te m p e ra tu ra tushishini kamaytiradi. 
Bloklar balandligi 1,5—3,0 m (qoya bilan tu tash g an z o n a d a ) d a n 3—9 m 
(erkin z o n a d a ) g a c h a tashkil etadi. Blo klarning b o 'y la m a va k o 'n d a la n g
o 'lc h a m la r i 9 m d a n 25 m g a c h a bo 'lad i.
U s tu n la r orasidagi c h o k la r (4 .2 4 -0 rasm ) 
sementlangan
( 2 —3 m m ) va 
hajmli (4.24-b
rasm ) b e to n la n g a n (1..2 m ) k o 'r in is h d a bajariladi. Z ic h
ajratilgan c h o k la rn in g y u tu g 'i s h u n d a n iboratki, ularni qurilish s u r ’ati oyiga 
8 — 10 m ni tashkil etadi. K am chiligi esa o b -h av o si o g 'ir iqlim sharoitlarida 
c h o k la rn i s e m e n tla s h ishlarining murakkabligi va s e m e n tla sh ishlarining 
hajm i kattaligidadir.
H ajm li ajratilg an choklarning eng katta yutuqlaridan biri — yuqori to m o n i 
qurilishi hisobiga t o 'g ' o n qurilishi tu g a lla n m a sa h a m , uni foydalanishga 
to pshirish m um kinligidir. K am chiliklari yuqori va t o r c h o k la rn i b e to n lash
ishlarining murakkabligi va k o 'p m e h n a t talab qilishi, k a tta h a jm d a qolip 
ishlarini bajarishga to 'g 'r i keladi.
S ek siy ali a jra tis h yoki uzun b lo k larg a a jra tis h
(4.24-d
rasm ) s h u bilan 
xarakterlanadiki, betonlanadigan blok rejada seksiyalar orasidagi deformatsiya 
c h o k l a r i b ila n va t o ' g ' o n n i n g y u q o r i h a m d a p a s tk i t o m o n l a r i b ila n
chegaralanadi. Bunday ajratishda bloklar orasidagi b o 'y la m a qurilish choklari 
b o 'lm a y d i. Bu esa o ' z nav b atid a qolip ishlari h a jm in i k am a y tira d i va b e to n
q o rish m asin i yotqizish va zichlash ishlarini to 'l i q m exanizatsiyalashtirish 
im k o n in i beradi. 
Kamchiliklari:
1) y oriqlar hosil b o 'lis h xavfi borligi va uni 
kamaytirish u c h u n qattiq b eto n qorishm asi ishlatilishi; 2) bloklar balandligini 
1,0— 1,2 m o ra lig 'id a ch eg aralash ; 3) b u n d a y ajratishlarni suv tashlash 
teshiklari, zin ap o y a va lift shaxtalarida, zatvor pazlarida, galereya seksiyala- 
rida q o 'lla s h n in g murakkabligi.
BogMamli a jra tilg a n c h o k la r (4.24-e rasm) t o 'g ' o n balandligi 50 m gacha 
va qulay o b - h a v o s haroitlarida q o 'llan ilad i. 
Yutuqlari:
1) b e to n q o 'y ilm asin i 
s u n ’iy sovitish ehtiyoji y o 'q o tila d i; 2) b lo k n in g p la n d a o 'lc h a m la r in i b e to n
z a v o d in in g ish u n u m d o rlig i, q o lip n in g h a r xil o 'lc h a m la r i borligi b o 'y ic h a
aniqlanadi, ularni yaxlitlash shart em as, kamchiliklari og'ir iqlim sharoitlarida 
yoriqlam ing hosil b o'lishi tufayli ularni qo'llab bo'lmasligidir. Blok balandligi 
2 m d a n 3—4 m g ach a, rejada o 'lc h a m la r i 12— 15 m.
240

---

Ь)
Л л А Z А А X Л
4.24-rasm.