Gidrotexnika

D
'60 = 1,3 m m ; ikkinchi q a tla m u c h u n
Z )" l0 = 6 m m ; 
D u so =
20 m m ; Z)11^ = 24 m m . Y uqoridagi g ru n tla m i teskari 
filtrlar u c h u n ishlatish m u m k in lig in i an iq lab berish kerak. T o 'g ' o n ta nasi 
va drenaj tu ta s h g a n jo y d a filtratsiya o q im i pastga y o 'n a lg a n . G ra fik d a n
(4 .2 2 -0 rasm ) b irin ch i q a tla m u c h u n ^ = 
—r =
^
= 8 ,6 v a ^ = ^
= 11
k o 'rs a tk ic h la r kesishgan nuqtasi y o 'l q o 'y a rlik tavsiflari zonasiga tu sh ad i, 
bu g ru n tn i filtr b irin c h i q atla m i u c h u n ishlatish m u m k in .
I k k in c h i q a t l a m u c h u n
r) =
= M = 4 Va ^ = ^
= — = 18,2 k o ' r -
A o
6 
A o
l.l
satkichlar kesishgan n u q ta y o 'l q o 'y ib b o 'lm a y d ig a n tavsiflar chegarasiga
tu sh ad i, karyerdagi g ru n tn i filtr u c h u n ishlatib b o 'lm a y d i.
D r e n a jn in g loyli z a m in bilan tu ta sh ish jo y id a filtratsiya deform atsiyasi 
b o 'lis h i m u m k in . B u n d a y tu rdagi d efo rm atsiy an i grafikdan (4 .2 2 -6 rasm ) 
a n i q l a s h m u m k i n . F i l t r b i r i n c h i q a t l a m i g r u n t i u c h u n
D \ 0 = 2
m m ;
230

---

50
/
/
II
/ /
K2
/
/
I
/
у
50
/
//
/
f
/
/
У
^50
Z
//
/
z 1 /
/
4
8
12 
16
П =
а)
_ А,о 
До
2
4
6
8
4 =
Ь)
_ 
Ао 
До
1 
2 
3 „ 1 ^ 6 0
/
/
/
/ /
/
/
/
/
I
/
До
2
4
6
8
е)
До
< 
18-rasm.
Tuproqli to‘g‘onlar teskari filtrlarini tanlash grafiklari:
a —
pastga yo'nalgan filtratsiya oqimi uchun; 
b —
yuqoriga yo'nalgan filtratsiya 
oqimi uchun; 
d —
gorizontal yo'nalgan filtratsiya oqimi uchun; 
e —
yopishqoq 
gruntlar bilan tutashgan joyda qatlamlarga ajralgan hoi uchun; 
I
— yo'l qo'yarlik 
tavsiflar chegarasi; 
II 
—
yo'l qo'yib bo'lmaydigan tavsiyalar chegarasi; 
I 
—
silliq 
zarrali material uchun; 
2 —
burchakli zarrali materiallar uchun.
Z)' = 12 m m ; 
D \ n
= 15 k o ‘rsatkichlari ishlatilishi va ular u c h u n n = —
= 
50 
60 
Д'о
= у = 7,5 ten g
rj
va 
p a ra m e trlar kesishgan n u q ta y o ‘l q o 'y arlik tavsiflar
chegarasi t o 'g 'r i keladi, bu g ru n tn i filtrning b irinchi qatlam i u c h u n ishlatish 
m u m k in .
F iltr ikkinchi q a tla m in i y u q o rid ag id ek ta n la n a d i. X u d d i s h u h iso b lar 
filtr q o lg a n q atla m la ri fraksiyalarini t a n la s h d a ishlatiladi. Q u r u q h o l d a
yetkizishda qatlam qalinligi 0,2 m d a n kam bo'lmasligi va suvga yetkizilganda 
0,5 m d a n katta bo'lm asligi kerak.
4 . 1 . 1 4 . Gruntli t o ‘g ‘o n t a n a s i n i z a m in , q i r g ‘o q
va b e t o n i n s h o o tl a r bilan b irla s h tirish
G r u n t l i t o ' g ' o n t a n a s in i z a m i n , q i r g 'o q va b e t o n i n s h o o t l a r b i la n
birlashtirishda t o 'g 'o n tanasi h a m d a z am in id a filtratsiya deform atsiyalarining 
bo'lmasligini, suv omboridagi filtratsiya yo'qolishlari chegaraviy qiym atlardan 
oshm asligi va in sh o o t statik tu rg 'u n lig in i t a ’m in la sh n i hisobga olish kerak.
T o ' g ' o n tagi bilan z a m in in in g ish o n ch li tu tash ish in i t a ’m in lash u c h u n
z a m in id ag i g ru n t h o la ti va xarakteriga b o g 'liq h o ld a t o ' g ' o n k atlo v a n id a u 
yoki bu ta d b irlarn i o 'tk a z ish g a t o 'g 'r i keladi.
Qoyali z a m in la rn in g y u zalarid an q o y a siniqlari, b a ’zi b ir c h u q u r lik la r
alluvial y o tq i z i q l a r d a n t o z a l a n i b te k is la n a d i va t o ' g ' o n p a stk i q iy a lik
231

---

q atlam larin i zichlash im k o n in i beradi. Qoyali zam inidagi katta te k to n ik
yoriqlar to z a la n a d i, filtratsiya m u stah k am lig in i t a ’m inlash u c h u n ularga 
sem e n tli q o r is h m a quyiladi.
Q o y a m a s z a m in la r yuzasidan q ^ im li k li q a tla m olib tash lan ad i. B u n d an
tashqari, tarkibida su v ^ a.k o 'p eriydigan tuzlar yoki organik m o d d a la r mavjud 
b o 'lg a n g ru n tla r h a m olib tashlanadi.
Bir jinsli boN m agan t o ‘g ‘o n la r filtratsiyaga qarshi q u rilm alari tagidagi 
katlovan b o s h q a qism larga k o ‘ra c h u q u r r o q qaziladi.
T o ‘g ‘o n tan asin i qiyaliklar bilan birlashtirish qiya tekislik b o ‘yicha olib 
boriladi. Q iya tekisliklarni tekislashda keskin burilish (sinish)lar bo'lm asligi 
kerak. Filtratsiyaga qarshi qurilmalarni birlashtirishda qiyalik sirtining q o'shni 
u chastkalarga o g 'ish b urchagi 10° d an ortm asligi kerak. J u d a qiya y o n - 
bag 'irlar kesim ining kam m iqdordagi notekisliklari va keskin burilishlardagi 
qoyali jinslar zonalaridagi zichlanm ay qolgan gruntlarda yoriqlar hosil bo'lishi 
xavfi tu g 'ilad i. S h u la rn i e ’tiborga olib, qiy aliklarda s u p a c h a la r qoldirilib, 
u larn in g yuzasi b e to n quyib tekislanadi. Ba’zi bir c h u q u rlik la r g ru n t bilan 
to'ldiriladi. Filtratsiyaga qarshi qu rilm alar va o 'tu v c h i z o n a la m i y o n b ag 'irlar 
b ilan birlashtirishdagi chegarasidagi b a ’zi bir u c h a s tk a la rn in g tikligi 75° 
d a n ortm asligi kerak.
G runtli to 'g 'o n la rn i suv o 'tkazm aydigan zaminlardagi qoyali, yarim qoyali 
va loyli g r u n t l i z a m i n l a r g a q u rilis h i filtra ts iy a g a q a r s h i q u r i l m a l a r n i
o 'm a t m a s d a n tu rib , t o 'g ' o n ta nasi tayyorlab q o 'y ilg a n z a m in g a yetkiziladi. 
Bu h o ld a filtratsiyaga q a rsh i e l e m e n t l a r n i z a m i n b ilan u n c h a c h u q u r
b o 'lm a g a n tish bilan birlashtiriladi.
T o ' g ' o n u c h a s tk a s in in g u n c h a c h u q u r b o 'l m a g a n suv o 't k a z u v c h a n
z a m in li q a tla m d a jo y lash g an yerida, t o 'g ' o n tanasi yoki filtratsiyaga qarshi 
q u rilm alari e le m en tlari suv o 'tk a z m a y d ig a n q a tla m b ilan tish y o rd a m id a
birlashtiriladi. K erak b o 'lg a n hollarda tishga s h p u n t yoki inyeksiya to 's iq
pardasi o 'rn a tila d i. C h u q u r suv o 'tk a z u v c h i q a tla m li z a m in la rd a h a r xil 
filtratsiyaga qarshi to 's i q la r (sh p u n tli qato rlar, transheyali devorlar) yoki 
p o n u r va e k ra n o 'rn a tila d i.
Z a m in d a g i filtratsiyaga qarshi to 's iq la r t o 'g ' o n tanasidagi filtratsiyaga 
qarshi qurilm alarga (o'zak , diafragma yoki ekran) ulanishi kerak. Filtratsiyaga 
qarshi e le m e n tla r konstruksiyasi suv o 'tk a z m a y d ig a n q a t la m g a c h a b o 'lg a n
masofaga, z a m in d a g i g ru n t xarakteriga va t o ' g ' o n tanasidagi filtratsiyaga 
qarshi q u rilm a la r tu riga k o 'r a a n iq la n a d i (4 .2 -ra sm , va 4 . 16-rasmlar).
G r u n t l i t o ' g ' o n n i y o n b a g 'r d a g i b e t o n va t e m i r - b e t o n i n s h o o t l a r i
(gidroelektrostansiya bin o lari, suv oluvchi, suv ta sh lo v ch i in s h o o tla r yon 
devorlari) bilan birlashtirish filtratsiyaga qarshi diafrag m an i t o 'g ' o n tanasiga 
va suv o 'tk a z m a y d ig a n q a tla m g a kirgizish orqali bajariladi. D ia fra g m a lar 
b e to n , te m ir-b e to n va metall s h p u n tla rd a n tayyorlanadi. D iafragm a uzunligi 
filtratsiya hisoblari asosida qabul qilinadi, o d a td a , in sh o o tg a t a ’sir qiluvchi 
b o s im n in g yarm iga ten g qilib olinadi.
232

---

D ia fra g m a lar yoki g r u n tm a s materialli e k ra n la r b e to n in s h o o tla r bilan 
suv o 'tk a z m a y d ig a n egiluvchan c h o k orqali birlashtiriladi va bu c h o k in shoot 
b i r l a s h g a n q i s m l a r i n i b i r - b i r g a b o g 'l i q b o ' l m a g a n h o l d a c h o ' k i s h i n i
t a ’m inlaydi.
4 . 1 . 1 5 . G runtli t o ‘g ‘o n la r qiyaliklari u stuvorligi h is o b i
H iso b v azifalari va u su lla ri. Ba’zi h o la tla rd a gruntli t o 'g ' o n qiyaliklari 
ustuvorligini y o 'q o tad i, t o 'g 'o n qiyaligi to 'liq , q ism an yoki qism an zam indagi 
g ru n t bilan birga o 'p irila d i (4 .19-rasm ).
Qiyaliklarning ustuvorlik hisobi t o 'g ' o n tanasi va zam inidagi g r u n tla m in g
fizik -m ex an ik tavsiflari, t o 'g ' o n kesimi g e o m e trik o 'lc h a m la r i va depressiya 
egri chizig'i h olati m a ’lu m b o 'lg a n hoi u c h u n bajariladi. H iso b b o 'y i c h a
ustivorlik koeffltsiyentlarining m in im a l qiym atlari an iq la n a d i va u m e ’yoriy 
q iy m a td a n katta b o 'lis h i kerak.
U stu v o rlik k o e ffltsiy en tlarin in g m in im a l ch e g a ra v iy q iy m a tla ri 4 .2 -
jad v a ld a berilgan.
4.2-jadval