Гидрометрия

1.36-расм. Сув сатҳи четлашишларининг йил давомида тақсимланиши

Ушбу график асосида сув сарфи (Q) ни ўлчаш вақтида кузатилган сув сатҳига тузатма (±DН) киритилади. Сўнг сув сарфи (Q) билан сув сатҳи (H) орасидаги боғланиш қайтадан чизилади. Дарё оқимини ҳисоблаш учун сув сатҳининг йиллик жадвалига ҳам тузатма киритилади.

Стаут усули дарё ўзанида деформация ҳодисаси жуда кескин рўй бераётган ҳолатларда қўлланилади. Бу усулда ҳам дастлаб сув сарфи Q билан сув сатҳи Н орасидаги боғланиш тузилади. Нуқталар қанчалик сочилган ҳолатда жойлашишига қарамай, улар ўртасидан шу ҳолатга мос эгри чизиқ ўтказилади. Кейин ҳар бир нуқта учун сув сатҳининг четлашишлари (±DН) аниқланади. Бу четлашишларнинг қийматлари Стаут тузатмалари дейилади.


Синов саволлари:
1. Дарё оқимининг таърифини эсланг.
2. Сув сарфи эгри чизиғини тузишдан асосий мақсад нима?
3. Боғланишларни энг юқори сув сатҳларгача давом эттиришда қандай усуллардан фойдаланилади?
4. Деформация ҳодисаси мавжуд бўлган дарёларда сув сарфи ва сув сатҳлари орасидаги боғланишни тузишда қандай усуллар қўлланилади?
5. Стаут усулининг моҳиятини тушунтириб беринг.


1.5.4. Қишки давр учун оқимни ҳисоблаш

Дарёда биринчи муз парчалари пайдо бўлишидан бошлаб, уларнинг баҳорда муздан тўла халос бўлгунига қадар ўзанда ўзига хос жараёнлар кечади. Бу давр учун дарё оқимини ҳисоблашда қуйида баён этилган бир қанча усуллардан фойдаланилади:

1. Инторполяция усули. Бу усул амалда кўпроқ қўлланилади. Бунинг учун қиш даврини ифодаловчи комплокс график чизилади. Графикда атмосфора ёғинлари (x), ҳаво ҳарорати (t), сув сатҳи (H) ва сув сарфининг (Q) даврий ўзгаришлари акс эттирилади. Сув сарфига тегишли бўлган чизмани чизишда қиш даврида ночта сув сарфи ўлчанган бўлса, шунча нуқтани жойлаштирамиз.
2. Қишки ўтиш коэффиционти (К_қиш) асосида дарё оқимини ҳисоблаш. Бу усулда дастлаб музлаш ҳодисалари бўлмаган давр учун сув сарфи Q билан сув сатҳи H орасидаги боғланиш графиги чизилади. Сўнг шу графикка қиш даврида ўлчанган сув сарфлари туширилади. Табиийки, бу нуқталар музлаш ҳодисаси туфайли эгри чизикнинг чап томонида жойлашади. График асосида қишки ўтиш коэффиционти (К_қиш) ни аниқлаймиз:
К_қиш = Q_қиш ¤ Q_эгр
Графикда сув сатҳининг ягона қийматига сув сарфининг икки хил қиймати тўғри келади. Юқоридаги ифодада келтирилган Q_қиш ва Q_эгрч ларнинг қийматлари шу гафикдан аниқланади. Сўнг қишки ўтиш коэффиционти (К_қиш) учун хронологик график тузилади.
Сув сатҳининг қиш даврида кузатилган қийматлари асосида эгри чизиқдан сув сарфларини аниқлаймиз. Аниқланган сув сарфи Q ни қишки ўтиш коэффиционтига кўпайтирамиз:
Q_қиш = Q × K.
З. Қишки вақтинчалик Q = f (H) боғланиш эгри чизиқларини чизиш усули. Бу усул амалда йирик дарёларда сув þзаси муз билан тўла қопланган даврлар учун қўлланилади.
4. Муз парчаларининг таъсири натижасида ҳосил бўлган димланиш ҳодисасини қирқиш усули.
5. Мослашган сув сатҳи графигига асосланиб, дарё оқимини ҳисоблаш усули.