Гидрометрия

Синов саволлари:
1.Вертикалдаги ўртача тезликни ҳисоблаш усулларини эсланг.
2.Ўртача тезликни ҳисоблашда қўлланиладиган эмпирик ифодаларни ёзиб беринг.
3.График усулда ўртача тезлик қандай ҳисобланади?
4.Графо-аналитик усулнинг моҳиятини тушунтириб беринг.
1.3.6 Қалқималар ёрдамида тезликни аниқлаш

Сувнинг оқиш тозлигини аниқлашда қўлланиладиган усуллардан яна бири қалқималар,пўкакларлар усулидир. Сув ботида сузувчи ҳар қандай қаттиқ жисм қалқима бўла олади. Қалқималар ишлаш тамойили, тузилиши, кўринишига қараб бир қанча турларга бўлинади:

1) сув þзаси қалқималари;
2) чуқурлик қалқималари;
3) интогратор қалқималар;
4) гидрометрик таёқча.
Сув þзаси қалқималари сув ботида оқиб боради. Улар ҳозирги кунда стандарт ҳолда ёғочдан айлана ёки крост шаклда ясалади (1.28-расм). Дарё конглиги 100 м гача бўлса, айлана шаклдаги (d =15-30 см; қалинлиги 2-4 см), дарё конглиги 100 м дан катта бўлса, қалқималарнинг крост шаклдагиси ишлатилади (узунлиги 60 см; конглиги - 20 см; қалинлиги - 4 см ).

1.28-расм. Тезликни қалқималар ёрдамида аниқлаш (г). а,б – юза қалқималар, в- чуқурлик қалқимаси

×уқурлик қалқималари маълум чуқурликдаги тозликларни ўлчаш имконини беради. Бу қалқималар 2 қисмдан иборат бўлади: 1 - қисми онгилроқ бўлиб, сув юзасида ҳаракатланади, 2-қисми эса асосий бўлиб, оғир моддадан ясалади ва маълум чуқурликда ҳаракатланади. Улар ўзаро ип билан туташтирилади. Ипни узайтириб ёки қисқартириб туриш мумкин. ×уқурлик қалқималари ёрдамида вертикалдаги ўртача тозликни аниқлаш мумкин.

Интогратор қалқималар-чуқурлик бўйича ўртача тозликни аниқлашга имкон беради. Бунда тоннис шари сув ботида ҳаракатланади. Масофа ва уни босиб ўтиш учун кетган вақт маълум бўлса, тезлик қуйидаги ифода билан ҳисобланади:


(1.27)

Гидрометрик таёқча ўзан тубига тогмаслиги ва 0,8-0,9h чуқурликда бўлиши корак. Бунда ҳам тезлик юқоридаги каби ҳисобланади.

Қалқималар билан ўлчанган тозлик ҳақиқий тозликдан катта бўлади. Бунинг асосий сабаби турбулентликдир.
Қалқималар билан тозликни ўлчашда шамолнинг таъсири бўлмаслиги, ўзанда сув ўсимликлари, музлаш ҳодисалари қайд этилмаслиги лозим. Дарё ўзани эса тўғри чизиқли кўринишда бўлиши корак.
Умуман þқорида танишиб чиқилган қалқималар сув ўлчаш амалиётида жуда кам қўлланилади. Лекин, қалқималардан фойдаланишнинг ижобий томони шундаки, улар ёрдамида қирғоқда туриб сувнинг тозлигини ўлчай оламиз. Масалан, сув тошқинлари даврида гидрометрик паррак билан тезликни ўлчаш хавфли. Бундай шароитида қалқимадан фойдаланиш қулайдир. Энг муҳими қалқималар ёрдамида тезликни аниқлашда гидрометрик парракка нисбатан камроқ вақт сарфланади.