Гидрометрия

4-жадвал
Гидрометрик паррак диамотри ва чуқурликка боғлиқ
ҳолда нуқталар сонини белгилаш

d= 12-13 см		d = 5-7 см
h, м	Нуқталар сони	h, м	Нуқталар сони
> 1,00	5 та	> 6,00	5 та
0,6-1,0	3 та	0,4-0,2	3 та
0,35-0,60	2 та	0,20-0,40	2 та
0,20-0,35	1 та	0,10-0,20	1 та

а)
б)

1.26-расм.Гидрометрик парракнинг чуқурлик вертикалларидаги нуқталарда жойлашишиа) очиқ ўзан; б) муз билан қопланган ўзан
Ҳар бир нуқтада вортушкани камида 100 сокунд ушлаб туриш корак. Нуқта усулида тозликларни ўлчаш вақтида ҳар бир нуқтадаги тозликни t вақт (100 сок) давомида парракнинг умумий айланишлари сони n га боғлиқ ҳолда аниқлаш мумкин (агар пулüсация ҳодисасининг қонунияти аниқ бўлса). Акс ҳолда нуқтадаги тозлик сигналлар сони бўйича аниқланади. Шу мақсадда алоҳида-алоҳида сигналлар учун котган вақт болгиланади.
Интограцион усул. Бу усул ёрдамида вертикалдаги ўртача тозликни ёки бутун жонли косма бўйича ўртача тозликни тўғридан-тўғри аниқлаш мумкин.
Вертикалдаги ўртача тезликни интеграцион усул билан аниқлашда гидрометрик паррак аста-сокин сув юзасидан ўзан тубига туширилади. Шу вақт давомида қайд этилган сигналлар сони санаб борилади. Гидрометрик парракни сув юзасига кўтариб олишда ҳам юқоридаги қайд этилганларга амал қилиш керак. Энг муҳими, Гидрометрик парракни тушириш тезлиги уни кўтариш тозлигига тонг бўлиши корак (1.27-расм).
Жонли косма бўйича ўртача тозликни интеграцион усул билан аниқлаш катта тажриба ва махорат талаб қилади. Бунда қайиқни бир хил тезликда бошқариш корак. Тозликни интограцион усул билан ўлчашда вақтдан þтамиз. Бу усул Ўрта Осиёда Б.А.Симбирский томонидан биринчи марта қўлланган. У тезликни олдин нуқта усули билан ўлчаган, сўнг интограцион усулдан фойдаланган. Уларни солиштирганда орадаги фарқ жуда кам бўлган.


1.27-расм. Тозликни жонли кесмада интеграцион усул билан ўлчаш схемаси.
Синов саволлари:
1.Тезликларни ўлчаш вақтида қандай усулларни қўллаш мумкин?
2.Нуқта усулида тезликни ўлчашда бажариладиган ишлар таркиби нималардан иборат?
3.Тезликни нечта нуқтада ўлчаш кандай омилларга боғлиқ?
4.Интеграцион усулда тезликни ўлчаш қандай бажарилади?
5.Интеграцион усулни амалда биринчи бўлиб ким қўллаган?


1.3.5. Нуқтадаги ҳамда вертикалдаги ўртача тозликларни ҳисоблаш

Дарё ва каналларда сувнинг оқиш тезлигини ўлчаш ишлари билан юқоридаги мавзуларда танишиб чиқдик. Ушбу мавзуда асосий эътибор ўлчанган маълумотларни қайта ишлашга қаратилиб, тезликларни ҳисоблаш усуллари ҳамда бунда бажариладиган ишлар таркиби ёритилади.

Вертикалдаги ўртача тозликни ҳисоблашда нуқталарда қайд этилган тозликларнинг ўртача арифмотик қийматини олиш мумкин эмас. Шунинг учун вертикалдаги ўртача тозликни аниқлашда эмпирик ифодалар ва махсус графиклар тузиш усулларидан фойдаланилади.
Вертикалдаги ўртача тозликни аниқлаш учун қуйидаги эмпирик ифодалар таклиф этилади:
1) агар тозлик вертикалда 5 та нуқтада ўлчанган бўлса:

V_ўр = 0,1 (Vюза + 3 V_0,2h + 3 V_0,6h + 2 V_0,8j + V_туби); (1.21)

2) тозлик З та нуқтада ўлчанган бўлса:

V _ўр = 0,25 (V_0,2h +2 V_0,6h + V_0,8h); (1.22)

3) тозлик 2 та нуқтада ўлчанган бўлса:

V _ўр = 0,5 (V_0,2h + V_0,8h); (1.23)

4)тозлик 1 та нуқтада ўлчанган бўлса:

V _ўр = V_0,6h . (1.24)

Вертикалдаги ўртача тозлик юқоридаги ифодалар ёрдамида аниқланса, у ҳолда тозлик аналитик усул билан ҳисобланди доб аталади. Вертикалдаги ўртача тозликни аниқлашнинг, юқоридагилардан ташқари, яна график усули ҳам бор.

Вертикалдаги ўртача тозликни график усулида ҳисоблаш. Бунда биринчи галда тозликларнинг вертикал бўйича тақсимланиш эпþраси чизилади. Койин тозликни икки усул билан ҳисоблаш мумкин.
Биринчи усул билан ҳисобланганда чизилган тозлик эпþрасини 2 ёки 4 мм дан бўлакларга бўламиз. қандай қийматда бўлакларга бўлиш эпþранинг эгрилигига боғлиқ бўлади. Агар эпюра жуда эгри бўлса, уни 2 мм қийматда бўлакларга бўламиз. Сўнг вертикалдаги ўртача тезлик қуйидаги ифода билан ҳисобланади:
, (1.25)
Бу ерда V_i-бўлаклардаги тезликлар.Бу усул графо-аналитик усул дойилади.
Иккинчи усул қўлланганда ҳам ишни эпþра чизишдан бошлаймиз. Сўнг унинг майдони аниқланади. Майдоннинг ўлчам бирлиги м²¤с да чиқади. Уни h чуқурликка бўлиб þборсак, вертикалдаги ўртача тозлик чиқади:
, м/с (1.26)
Бу усул графо-механик усул дойилади.
Þқоридаги ҳар икки усулдан асосийси графо-механик усулдир. У вертикалдаги ўртача тозликларни аниқлашда эталон ҳисобланади.