|
2- Герцен цикли - бунда Урал, Олтой, Тянь-Шай тоғ системалари 230- 284 млн.й. аввал Полеозой эраси, Перм мезазой эрасининг Триос даврларида юзага келган.
3- Альп цикли - Альп, Атлас, Карпат юзага келган. Кавказ, Памир, Хималай, Камчатка тоғ системалари 65 млн.й. аввал Кайназой эрасининг Полиоген даврида юзага келган.
Ернинг тенг тектоник режасида бўлган қисмлари – платформалар дейилади.
Ернинг платформалар орасидаги актив тектоник ҳаракатлар бўлиб турадиган қисми геосинклинал районлар деб аталади. Геосинклинал районларда – тектоник ҳаракатлар туфайли горизонтал ҳолатда ётган қатламлар бурмаланади, эгилади ва айрим жойларда узилади. Шу сабабга кўра тектоник ҳаракатлар уч турга бўлинади:
1) тебранма тектоник ҳаракатлар;
2) бурмаларни вужудга келтирувчи;
3) узилишни юзага келтирувчи тектоник ҳаракатлар.
Тектоник ҳаракатлар одатда ер юзасининг рельефига акс этувчи, ер қобиғидаги ва юқори мантияда бўладиган ҳамда қатламларнинг дастлабки ётиш ҳолатини ўзгартириб юборадиган кучлар ҳисобланади.
Ер қаъридаги тоғ жинсларининг ётишини ва унда содир бўладиган ҳаракатларини ўрганиш натижасида тектоник ҳаракатларнинг қуйидаги турлари аниқланади:
1) Тебранма;
2) Бурмаловчи;
3) Узилмали турлар.
Тебранма тектоник ҳаракатлар қуйидаги турларга бўлинади:
а) қадимий геологик даврлардаги тебранма харакатлар;
б) янги ва замонавий тебранма ҳаракатлар.
Қадимий геологик даврлардаги тебранма ҳаракатлар ер қобиғининг кўтарилиши ёки чўкишга олиб келади. Натижада чўкинди тоғ жинсларининг ҳосил бўлиши тўхтаган. Қатламлар таркиби вертикал ва горизонтал йўналишида ўзгарган, қуруқлик ва денгизда ҳам ўзгарган.
Янги ва замонавий тебранма ҳаракатлар неоген даврининг охири ва тўртламчи даврда содир бўлаётир. Биз ҳаракатларни денгиз супалари баландлигининг ўзгариши. Дарёларнинг қуйи қисмларини денгиз суви босиши ва дарё ўзанларининг чўкишида яққол кўрамиз. Ҳамма тектоник ҳаракатлар тоғ жинсларининг бирламчи ҳолатини ўзгартиради, лекин ҳозирги даврдаги рельеф тузилиши, шакли ва элементларини ўрганишда катта аҳамиятга эга.
Ер пўстининг тебранма ҳаракатлари қуйидаги 3 турга бўлинади.
1) Қадимий геологик даврлардаги тебранма ҳаракатлар;
2) Тўртламчи давр билан боғлиқ бўлган янги тебранма ҳаракатлар;
3) Ҳозирги замондаги ва ривожланаётган тебранма ҳаракатлар.
Геоморфологик нуқтаи назардан замонавий тебранма ҳаракатларни ўрганиш муҳим. Замонавий тебранма ҳаракатлар таъсирида бўладиган йиллик кўринишларининг ўртача миқдори бир неча миллиметрдан 30 мм га кўтарилиши кузатилган замонавий тектоник ҳаракатларни ўрганиш нафақат рельеф ўзгаришини аниқлашда балки инсонни инженерлик геологик фаолияти учун ҳам муҳим роль ўйнайди.
Бурмаланиш ва узилмаларни вужудга келтирган тебранма ҳаракатлар. Бундай ҳаракатлар геосинклинал районларга хос бўлиб, жинсларнинг дастлабки ётиш ҳолатларини ўзгартиради. Бундай қатламлар дислокацияга учраган қатламлар деб аталади. Дислокациялар тектоник ҳаракатларнинг кўринишига қараб икки турга бўлинади:
1) Бурмаланишли дислокациялар;
2) Узилмали дислокациялар.
а) б)
1-расм. Дислокацияларнинг турлари: а – моноклинал дислокация;
б – тирсакли (флексура) дислокация.
2-расм. Синклинал ва антиклинал дислокациялар.
3-расм. Бурма турлари: 1- тўлиқ (нормал); 2- изоклинал; 3- қутисимон; 4 - тўғри; 5- қийшайган; 6 - қияланган; 7 - ётиқ; 8 - ағдарилган; 9 - флексура; 10 - моноклинал.
Дислокацияларнинг ҳар хил шаклларини билиш, тоғларнинг ҳосил бўлиш масаласини тўғри ҳал қилиш, тоғларни вужудга келтирган қучларни белгилаш, ер қобиғини ўрганиш, улардан рационал фойдаланишга ёрдам беради.
Тектоник ҳаракатлар натижасида қўшни участкаларнинг вертикал қучи таъсирида қатламлар ўртасидаги боғланиш бузилиб, улар бир – бирига нисбатан вертикалига силжиган бўлса, бундай силжиш узилмали дислокацияларни ҳосил қилади.
Тектоник ҳаракатлар натижасида қатламлар узилмаган ҳолда ўз горизонтал ҳолатини ўзгартириб бурмали дислокациялар ҳосил қилади, бундай дисслокациялар тирсакли ёки флексура дислокациялари дейилади.
4-расм. Бурмаланган ҳудудлар дарё рельеф шаклининг кўриниши .
Ер қобиғининг бирон қисмига пайдо бўлган куч қатламларни юқорига эгиб кўтаради, баъзи жойлар кўпроқ, баъзи жойлар камроқ кўтарилади. Қаттиқ ва яхлит ер қобиғи бу кучга қаршилик кўрсатади.
Тоғ жинсларининг бир–бирига қарама қарши йўналган икки куч орасида сиқилган қўйи қатламлари босим катта бўлган жойлардан босим кичик жойларга томон сурилиб бурмаланишлар ҳосил қилади.
а)
б)
5-расм. Узилмали дислокациялар: а – грабень; б – горст.
Do'stlaringiz bilan baham: |
