Gidroenergetik qurilmalar elektr qismi, rele himoyasi va avtomatikasi

 
3.2.
 
Avtomatik havo uzgichlari. Saqlagichlar 
 
Avtomatik  havo  uzgichlari  normal  boʻlmagan  rejimda  ishlayotgan  elektr 
zanjirlarni  avtomatik  ajratish  va  normal  ish  rejimlarida,  kam  hollarda  operativ 
qayta ulash uchun xizmat qiladi. 
Avtomatik  havo  uzgichlarida  yoyni  soʻndirish  uchun  maxsus  muhit 
qoʻllanilmaydi,  u  havoda  oʻchiriladi,  shuning  uchun  ular  havo  Uzgichlari  deb 
yuritiladi. 
Qutblar soniga qarab avtomatlar bir, ikki va uch qutbli boʻladi. 
Ishlab  ketish  vaqti 
t
sr
  boʻyicha,  ya’ni  tekshiriladigan  parametr  (tok, 
kuchlanish,  harorat)  belgilangan  qiymat  (avtomatning  kurilmasi)  dan  ortish 
momentidagi  vaqtdan  kontaktlarning  ajrash  momentigacha  boʻlgan  vaqtga  qarab 
quyidagilarga boʻlinadi: normal avtomatlar 
t
sr
=0,02-0,1 s; ushlash vaqtini 
1
 
s
 gacha 
rostlovchi selektiv avtomatlar; tez ta’sir qiluvchi avtomatlar 
t
sr 
≤ 0,005 s. 
Avtomatlarni  turli  ushlash  vaqti 
t
1
<
t
2
<
t
3
  ga  oʻrnatish  yoʻli  bilan,  selektiv 
avtomatlar tarmoqlarni selektiv muhofazalash imkonini beradi. 
Tez ta’sir qiluvchi avtomatlar tarmoqdagi toklarni cheklash imkonini beradi, 
chunki ular zanjirni tarmoqdagi q.t. toki 
i
u
 miqdorga yetmasdan oldinroq uzadi. 
 

---

 
66 
 
3.5-rasm. Avtomatning asosiy qismlari: 1 – shinachalar, 2 – yoy soʻndiruvchi kontaktlar,  
3 – bosh kontaktlar, 4 – elastik bog’lanish, 5 – bimetall ajratkich, 6 – qoʻshimcha qarshilik,  
7 – qizidrgich, 8 – maksimal jartkich, 9 – minimal ajratkich, 10 – mustaqil ajratkich, 
 11 – ajratkichlar bilan mexanik bog’lanish, 12 – qoʻlda ulash dastagi, 13 – elektromagnit 
yuritma. 14, 15 – erkin jaratish mexanizmining richagi, 16 – kontakt richag,  
17 – uzuvchi prujina, 18 – yoy soʻndiruvchi kamera 
 
Avtomatlar  kuchlanishi  oʻzgaruvchan  tokda  660  V  gacha  va  oʻzgarmas 
tokda  440  V  gacha  boʻlganda  6000  A  gacha  toklar  uchun  moʻljallab  ishlab 
chiqariladi. 
Avtomatlarning uzish qobiliyati 200-300 kA gacha yetadi. 
Har  qanday  avtomatda  quyidagi  asosiy  elementlarni  ajratib  koʻrsatish 
mumkin:  yoy  soʻndiruvchi  tizimli  kontaktlar;  yuritma;  erkin  ajratish  mexanizmi; 
ajratkichlar; yordamchi kontaktlar. 
Avtomatlarning 
kontaktlar
i  uzoq  vaqt  qizimasdan  nominal  toklarni 
oʻtkazishi  va  q.t.  toklarini  uzishda  yoy  ta’siriga  chidashi  kerak.  Birinchi  shartga 
muvofiq, kontaktlarni oʻtish qarshiligi uncha katta boʻlmagan solishtirma qarshiligi 
kichik  materialdan,  ikkinchi  shart  boʻyicha  esa  yoy  ta’siriga  chidaydigan 

---

 
67 
materialdan  tayyorlash  kerak.  Ikkala  talabni  bir  vaqtning  oʻzida  bajarish  mumkin 
boʻlmaganligi uchun ikki juft - bosh 1 va yoy soʻndiruvchi 2 kontaktlar qoʻllaniladi 
(3.5-rasm).  Normal  rejimda  tokning  asosiy  qismi  mis,  kumush  yoki  ularning 
qotishmasidan  tayyorlangan  bosh  kontaktdan  oʻtadi.  Uzilganda  avval  asosiy 
kontaktlar  ajraydi,  lekin  zanjir  uzilmaydi,  chunki  tokning  hammasi  yoy 
soʻndiruvchi  kontaktlar  zanjiriga  oʻtadi,  soʻngra  yoy  soʻndiruvchi  kontaktlar 
ajraydi  va  ularda  elektr  yoy  ham  soʻnadi.  Uziladigan  toklar  30  kA  dan  oshmasa, 
yoy  soʻndiruvchi  kontaktlar  misdan,  katta  toklarda  esa  volframdan,  uning 
qotishmasidan 
yoki 
metallokeramikadan 
tayyorlanadi. 
Bu 
kontaktlar 
konstruksiyasi boʻyicha oson almashtiriladigan qilib tayyorlanadi. 
Avtomatning