|
Yordamchi kontaktlar
(blok-kontaktlar) bosh kontaktlar bilan mexanik
69
bog’langan boʻlib, boshqarish, signalizatsiya va blokirovkalash zanjirlarida
qoʻllaniladi.
Elektr stansiya, podstansiya, sanoat qurilmalari va turmushda turli konstruk-
siyadagi avtomatlar ishlatiladi.
Elektr zanjirda qisqa tutashuv yoki oʻtayuklanish boʻlsa, uni avtomatik
ravishda bir marta uzish uchun xizmat qiladigan apparat saqlagich deb ataladi.
Zanjirni saqlagich vositasida uzish eruvchan quymaning erishi orqali amalga
oshadi, bu eruvchan quyma oʻzidan muhofazalanmagan zanjirning toki oʻtganda
qizib eriydi. Zanjir uzilgandan soʻng eruvchan quyma qoʻlda almashtirilishi lozim.
Konstruksiyasining soddaligi va arzonligi sababli eruvchan saqlagichlar
sanoat elektroqurilmalarida, elektrostansiyalar va podstansiyalarda, turmushda
keng qoʻllaniladi. Saqlagichlar turli konstruksiyalarga ega boʻlishi mumkin va
milliamperdan
minglab
amperlargacha
toklarga
moʻljallanadi.
Hamma
saqlagichlarda asosiy elementlar boʻlib: korpus, eruvchan quyma, kontakt qism,
yoy soʻndiruvchi qurilma yoki yoy soʻndiruvchi muhit hisoblanadi.
Saqlagichlar
eruvchan quymaning nominal toki bilan
, ya’ni eruvchan quyma
uzoq ishlashi uchun hisoblangan tok bilan harakterlanadi. Saqlagichning birgina
korpusiga turli nominal toklarga moʻljallangan eruvchan quymalar oʻrnatilishi
mumkin, shuning uchun ayni saqlagich saqlagichning nominal toki bilan
harakterlanib, u mana shu konstruksiyadagi saqlagich uchun moʻljallangan
eruvchan quymalarning nominal toklari ichida eng kattasiga teng. Normal rejimda
yuklama toki ta’sirida eruvchan quymadan ajrayotgan issiqlik atrof-muhitga
tarqaladi va saqlagichning hamma qismlarining tempera-turasi ruxsat etilgandan
oshmaydi. Oʻtayuklanish va qisqa tutashuvlarda quyma harorati ortib, uning
erishiga olib keladi. Demak, tok qancha katta boʻlsa, quymaning erish vaqti
shuncha kichik boʻladi. Erish (ishlay boshlash) vaqtining tokka bog’liqligi
saqlagichning vaqt-tok harakteristikasi
deb yuritiladi (3.7-rasm).
Saqlagich ishlay boshlashidagi minimal tok—
chegara tok
—
I
cheg
deb
yuritiladi. Tekshirishlarda saqlagich quymasining erish vaqti 1 soatdan oshgandagi
tok—chegara tok deb qabul qilinadi. Eruvchan quymaning nominal toki shunday
70
tanlanadiki, bunda normal rejimda va qisqa ruxsat etiladigan oʻtayuklanishlarda
uzish
sodir
boʻlmay,
balki
uzoq
oʻtayuklanishlarda va q.t. da zanjir mumkin
qadar tez uzilishi lozim. Bu masala «Elektr
tarmoqlar» kursida batafsil koʻriladi.
Saqlagichlar ishining selektivligini
ta’minlash
muhim
ahamiyatga
ega.
Dvigatelda shikastlanish boʻlganda q.t. toki
uchta saqlagich orqali ketma-ket oʻtadi, lekin
hammadan oldin shikastlangan joyga yaqin
boʻlgan saqlagich quymasi erib ketishi kerak. Uzish vaqti
t
1
, t
2
, t
3
avtomatning
muhofaza harakteristikasiga oʻxshash, saqlagich harakteristikasi boʻyicha
aniqlanadi. Harakteristika eruvchan quymaning materiali, uning kesimi, sovish
sharoitlari va boshqa faktorlarga bog’liq.
Eruvchan quyma-
saqlagichning asosiy elementi boʻlib, mis, rux, qoʻrg’oshin
va kumushdan tayyorlanishi mumkin. Rux va qoʻrg’oshinning erish harorati kichik
(tegishlicha 419 va 327°C). Rux korroziyaga chidamli, shuning uchun eruvchan
quymaning kesimi ishlatish vaqtida oʻzgarmaydi, harakteristikasi doimiy qoladi.
Biroq mustahkam oksid plyonka tufayli quyma eriganda buzilmaydi, suyuq metall
plyonka ichida saqlanadi. Bu esa
I
cheg
ning keng chegaralarda oʻzgarishiga olib
keladi. Rux va qoʻrg’oshinning solishtirma qarshiligi katta, shuning uchun ulardan
tayyorlangan eruvchan quymalar katta kesimga ega. Bunday quymalarni
saqlagichlarda toʻldirgichlarsiz ishlatish mumkin. Rux va qoʻrg’oshindan qilingan
quymali saqlagichlar oʻta yuklanishda katta tutib turish vaqtiga ega.
Mis va kumush kichik solishtirma qarshilikka ega boʻlib, quymaning kesimi
katta emas, bu ularning tez ishlab ketishini ta’minlaydi. Bunday quymalar
eriydigan
metallning
hajmini
kamaytirish
muhim
boʻlgan
toʻldirgichli
saqlagichlarda qoʻllaniladi. Ishlatish jarayonida oksidlanishni kamaytirish uchun,
odatda, ustiga qalay suvi yuritilgan mis quymalar qoʻllaniladi. Kumush quymalar
oksidlanmaydi va ularning harakteristikalari turg’un, lekin qimmat boʻlganligi
3.7-rasm. Saqlagichning
vaqt-tokli
xarakteristikasi
71
uchun, bunday quymalar faqat ayrim muhim hollardagina qoʻllaniladi. Misning
erish harorati 1080°C boʻlgani uchun chegara toklarida saqlagichning hamma
elementlarining harorati ancha katta boʻladi. Yuqori haroratlar hosil boʻlishiga yoʻl
quymasdan saqlagichning tez ishlab ketishini ta’minlash uchun metallurgiya
effekti deb ataladigan usuldan foydalaniladi. Bu oson eriydigan suyuq metallda
qiyin eriydigan metallni eritish hodisasidir. Agar, masalan, diametri 0,25 mm li
mis simga erish harorati 182°C boʻlgan qalay-qoʻrg’oshin qotishmadan
tayyorlangan sharchalar kavsharlansa, bu holda sim harorati 650°C ga yetganda u 4
minut ichida eriydi, 350°C da esa 40 minut ichida eriydi. Xuddi shu sim
erituvchisiz 1000°C dan past boʻlmagan haroratda eriydi. Odatda, mis va kumush
quymalarida metallurgiya effektni hosil qilish uchun ancha turg’un xossalarga ega
boʻlgan toza qalay qoʻllaniladi. Normal ish rejimida qalayli sharcha saqlagich
ishiga ta’sir etmaydi.
Quyma erigandan soʻng elektr yoy hosil boʻlib, uni mumkin qadar tez
oʻchirish lozim. Saqlagichlarda yoyni soʻndirish uchun tor tirqish, gazlarning
yuqori bosimi, puflash effektidan foydalaniladi. Hech qanday shikastlanish yoki
deformatsiya sodir boʻlmasdan saqlagich uzishi mumkin boʻlgan eng katta tok
uzishning chegara toki deb yuritiladi.
Elektr qurilmalarda eng keng tarqalgan saqlagichlarning konstruksiyalarini
koʻrib chiqamiz.
72
Do'stlaringiz bilan baham: |
